rząd

Old Polish

Etymology

Inherited from Proto-Slavic *rędъ. First attested in the 14th century.

Pronunciation

• IPA^(key): (10^th–15^th CE) /r̝ɑ̃t/
• IPA^(key): (15^th CE) /r̝ɑ̃t/

Noun

rząd m ?

1. row, series (line of objects)
   • 1930 [Fifteenth century], “Neh”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 8, 7:

     Ale lyvd stal kaszdi w svem rzødze (in gradu suo)

     [Ale lud stał każdy w swem rzędzie (in gradu suo)]

2. order (sequence in an established order)
   • 1930 [Fifteenth century], “Num”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 2, 17:

     Kaszdi w myesczech a w rzødzech (per loca et ordines) swych poydø

     [Każdy w mieściech a w rzędziech (per loca et ordines) swych pojdą]

3. order (established order, accepted rules of conduct)
   • 1447, Dekalog - Dziesięcioro przykazań bożych - Decem praecepta Dei, volume III, page 4:

     Nye pozchąday zchony gyego, thak szchowasz rząd sthadla thwego

     [Nie pożądaj żony jego, tak schowasz rząd stadła twego]

   • 1930 [Fifteenth century], “Tob”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 10, 11:

     Angyol bozi... dowyedz was przes przekazi do domv, abiscye nalezly wszitek rzød (omnia recte) przi waszich starszich

     [Anjoł boży... dowiedź was przez przekazy do domu, abyście naleźli wszytek rząd (omnia recte) przy waszych starszych]

   • 1930 [Fifteenth century], “Ex”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 18, 20:

     Ukaszy ludu obiczaye duchowne a rzød naszladowanya (ritum colendi)

     [Ukaży ludu obyczaje duchowne a rząd naśladowania (ritum colendi)]

   • 1874-1891 [1444], Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności, volume XXIII, page 307:

     Clausit ordine skonal obicziaiem, rzandem (sui moras incolatus miro clausit ordine)

     [Clausit ordine skonał obyczajem, rzędem (sui moras incolatus miro clausit ordine)]

   • 1908 [c. 1500], Bolesław Erzepki, editor, Przyczynki do średniowiecznego słownictwa polskiego. I. Glosy polskie wpisane do łacińsko-niemieckiego słownika drukowanego w roku 1490‎, page 89:

     Domowy rzad policia

     [Domowy rząd policia]

4. occupation, employment, position, office, duties, function
   • 1930 [Fifteenth century], “Num”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 4, 4:

     Ten to gest rzøød (cultus) synow kaatskich

     [Ten to jest rząd (cultus) synow kaatskich]

5. (in the plural) direction, management (act of guiding or controling something)
   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎, page 487:

     Przydzye pan onego slugy... y odeymye r[z]ądy yego (dividet eum Mat 24, 51)

     [pan onego sługi... i odejmie r[z]ędy jego (dividet eum Mat 24, 51)]

6. agreement, arrangement; pact
   • 1958 [1401], “Nieznane czternastowieczne roty polskie z ksiąg sądowych ziemskich krakowskich [Unknown fourteenth-century Polish oaths from court records of Krakow landowners]”, in Zbigniew Perzanowski, Mieczysław Karaś, editors, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego [Scientific Journals of the Jagiellonian University], volume II, number 2, page -:

     Esz Climanth... nye pyl w karczme rzandv ss kmeczmi, alye na drodze, a on syedzy na konyv, zadany yemv rani

     [Eż Klimąt... nie pił w karczmie rządu z kmiećmi, ale na drodze, a on siedzi na koniu, zadany jemu rany]

   • 1960 [1421], Henryk Kowalewicz, Władysław Kuraszkiewicz, editors, Wielkopolskie roty sądowe XIV-XV wieku, Roty pyzdrskie, volume II, number 969:

     Ysze Jan sz Mycolayem nye myal gynnego rzødu, nyszly wszyøl kon za kon

     [Iże Jan s Mikołajem nie miał jinnego rządu, niżli wziął koń za koń]

   • 1921 [1452], Kazimierz Tymieniecki, editor, Wolność kmieca na Mazowszu w wieku XV‎, page 47:

     O kthorego paropka Jan na myą zalowal, thegom ya wząl, gdi my rząd sesnal

     [O ktorego parobka Jan na mię żałował, tegom ja wziął, gdy mi rząd zeznał]

7. state, echelon; caste; level (layer of society)
   • 1895 [Fifteenth century], Franciszek Piekosiński, editor, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich. Kodeks Działyńskich I‎, page 65:

     Slvschno... zakazacz, aby gyadącz z woyny... sąly... ryczerze albo gynschego rzadv lyvdze (alterius status cuiuscumque vel conditionis homines existant), sobye nye mayą nyczs gwaltem bracz

     [Słuszno... zakazać, aby jadąc z wojny... sąli... rycerze albo jinszego rzędu ludzie (alterius status cuiuscumque vel conditionis homines existant), sobie nie mają nics gwałtem brać]

8. command, order, prescription
   • 1895 [1448–1450], Franciszek Piekosiński, editor, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich, Kodeks Świętosławów, page 98:

     Paklibi... pyruemu poziczczi podlug rząndu naschich lystow (secundum exigentiam nostrarum litterarum) pyenyandzi... wroczycz nye moglbi..., tegdi thego istego... o ten isti dlug swoy gabacz nye bandzye mocz

     [Pakliby... pirwemu pożyczcy podług rzędu naszych listow (secundum exigentiam nostrarum litterarum) pieniędzy... wrocić nie mogłby..., tegdy tego istego... o ten isty dług swoj gabać nie będzie moc]

9. type of ornament; perhaps necklace or headband
   • 1868 [1468], Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej : z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacyi śp. Alexandra hr. Stadnickiego‎, volume XIII, page 580:

     Iacobus... proposuit super... Martinum..., quomodo ipse existens suus dispensator et vicethezaurarius *zomam, frustrum al. rząnd de margaritis... et cum hoc zapona [recepit]

     [Iacobus... proposuit super... Martinum..., quomodo ipse existens suus dispensator et vicethezaurarius *zomam, frustrum al. rząd de margaritis... et cum hoc zapona [recepit]]

Derived terms

Related terms

Descendants

• Polish: rząd
• Silesian: rzōnd

References

• Boryś, Wiesław (2005) “rząd I”, in Słownik etymologiczny języka polskiego (in Polish), Kraków: Wydawnictwo Literackie, →ISBN
• Bańkowski, Andrzej (2000) “rząd I”, in Etymologiczny słownik języka polskiego [Etymological Dictionary of the Polish Language] (in Polish)
• B. Sieradzka-Baziur, editor (2011–2015), “rząd”, in Słownik pojęciowy języka staropolskiego [Conceptual Dictionary of Old Polish] (in Polish), Kraków: IJP PAN, →ISBN
• Ewa Deptuchowa, Mariusz Frodyma, Katarzyna Jasińska, Magdalena Klapper, Dorota Kołodziej, Mariusz Leńczuk, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, editors (2023), “rząd”, in Rozariusze z polskimi glosami. Internetowa baza danych [Dictionaries of Polish glosses, an Internet database] (in Polish), Kraków: Pracownia Języka Staropolskiego Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk

Polish

Polish Wikipedia has an article on:

rząd

Wikipedia ^pl

Pronunciation

• IPA^(key): /ʐɔnt/
• (Middle Polish) IPA^(key): /ˈʐɔ̃t/, /ˈr̝ɔ̃t/

• Audio

  (file)

• Rhymes: -ɔnt
• Syllabification: rząd

Etymology 1

Inherited from Old Polish rząd.

Noun

rząd m inan (diminutive rządek, related adjective rzędowy)

1. row (line of objects, often regularly spaced)

   Synonyms: linia, łańcuch, szereg, sznur, wąż

2. row (people sitting in a line of seats, e.g. at a theater)
3. order, rank (group of people or things separated by some criteria)

   Synonyms: kategoria, rodzaj, typ

4. tack (equipment and accessories worn by horses)
5. (biology, taxonomy) order (category in the classification of organisms, ranking below class and above family; a taxon at that rank)
6. (algebra, logic) order
7. (linear algebra) rank
8. (chess) rank
9. (obsolete) rank, fellowship, retinue

   Synonyms: towarzystwo, poczet

Declension

Derived terms

Etymology 2

Deverbal from rządzić. First attested in the 16th century.

Noun

rząd m inan (diminutive rządowy)

1. government (body with the power to make and/or enforce laws to control a country, land area, people or organization)

   Synonyms: gabinet, Rada Ministrów

2. (colloquial) session held by such a body

   Synonyms: gabinet, Rada Ministrów

3. (grammar, linguistics) government (relationship between a word and its dependents)

   Synonym: rekcja

4. (in the plural) reign, leadership, governance

   Synonym: władza

5. (in the plural) governance (validity of a particular law or rule)

   Synonym: władza

6. (chiefly archaic) government, management, economy (body controlling something)

   Antonym: nierząd

7. (obsolete) order (state of being organized)

   Synonyms: ład, porządek

Declension

Derived terms

Related terms

Trivia

According to Słownik frekwencyjny polszczyzny współczesnej (1990), rząd is one of the most used words in Polish, appearing 2 times in scientific texts, 158 times in news, 62 times in essays, 7 times in fiction, and 3 times in plays, each out of a corpus of 100,000 words, totaling 232 times, making it the 235th most common word in a corpus of 500,000 words.

References

Further reading

• rząd in Wielki słownik języka polskiego, Instytut Języka Polskiego PAN
• rządy in Wielki słownik języka polskiego, Instytut Języka Polskiego PAN
• rząd in Polish dictionaries at PWN
• “RZĄD”, in Elektroniczny Słownik Języka Polskiego XVII i XVIII Wieku [Electronic Dictionary of the Polish Language of the XVII and XVIII Century], 28.02.2023
• Samuel Bogumił Linde (1807–1814) “rząd”, in Słownik języka polskiego‎
• Aleksander Zdanowicz (1861) “rząd”, in Słownik języka polskiego, Wilno 1861‎
• J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, editors (1912), “rząd”, in Słownik języka polskiego‎ (in Polish), volume 5, Warsaw, page 802