źwierzę

• źwirzę

Inherited from Proto-Slavic *zvě̄rę̀. By surface analysis, źwierz +‎ -ę. First attested in the second half of the 14th century.

• IPA^(key): (10^th–15^th CE) /ʑvjɛ(ː)r̝æ̃/
• IPA^(key): (15^th CE) /ʑvjɛr̝æ̃/, /ʑvjer̝æ̃/

źwierzę n (related adjective źwierzęcy)

1. (attested in Lesser Poland) creature (living being)
   • 1939 [end of the 14th century], Ryszard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica, Ludwik Bernacki, editors, Psałterz florjański łacińsko-polsko-niemiecki [Sankt Florian Psalter]‎, Krakow: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, z zasiłkiem Sejmu Śląskiego [The Ossoliński National Institute: with the benefit of the Silesian Parliament], pages 67, 11:

     Zwerzøta (animalia) twoia przebiwacz bødø w ney (sc. w dziedzinie twej)

     [Źwierzęta (animalia) twoja przebywać będą w niej (sc. w dziedzinie twej)]

2. (sometimes collective, attested in Lesser Poland, Southern Borderlands) animal (something alive that isn't a person or plant, etc.)

   źwierzęta na ziemi/ziemska ― beasts of the Earth

   źwierzęta lasa/lasow/leśna; leśnia źwirzęta ― woodland animals

   źwierzęta polna ― field animals

   wolna źwierzęta ― free animals

   złe źwierzę ― angry animal

   źwierzęta zła ― angry animals

   żarłoczna źwierzęta ― predatory animals

   • 1930 [c. 1455], “Gen”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 8, 17:

     Wszitky zwyerzøta (cuncta animantia), gez to sø s tobø,... wywyecz s sobø

     [Wszytki źwierzęta (cuncta animantia), jeż to są z tobą,... wywiedź z sobą]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎, page 182:

     *Nalyezonly v ktorem grzesche, odpądzyly od szyebye, aby yako zvyerza (more pecorum) na pvsczy korzenym byl zyw

     [Nalezionli w ktorem grzesze, odpędzili od siebie, aby jako źwierzę (more pecorum) na puszczy korzenim był żyw]

   • 1939 [end of the 14th century], Ryszard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica, Ludwik Bernacki, editors, Psałterz florjański łacińsko-polsko-niemiecki [Sankt Florian Psalter]‎, Krakow: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, z zasiłkiem Sejmu Śląskiego [The Ossoliński National Institute: with the benefit of the Silesian Parliament], page 49,11:

     Bo moia sø wszistka zwerzøta lassow (omnes ferae silvarum)

     [Bo moja są wszystka źwierzęta lasow (omnes ferae silvarum)]

   • 1930 [c. 1455], “Judith”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 11, 5:

     Bo nye tilko lyvdze sluszø gemv przez cyø, ale y zwyerzøta polna (bestiae agri) poddani sø gemv

     [Bo nie tylko ludzie służą jemu przez cię, ale i źwierzęta polna (bestiae agri) poddany są jemu]

   • Middle of the 15th century, Józef Reczek, Zbigniew Wojas, Felicja Wysocka, Mariusz Leńczuk, Elżbieta Belcarzowa, editors, Glosy i drobne zabytki języka polskiego pominięte przez wydawcę w RXXIII 268-319. Uzupełnienie materiału z trzech rękopisów na podstawie nieopublikowanych odczytań z rękopisów wyrazów polskich wraz z kontekstami, Lviv, page 279:

     Texente aranea retiaculum artis sue musca volitans coram ponita dixit: Vt quid concludis fallaci rethi semitas liberioris nature, gl. liberalium animalium wolnym szwyerzątom?

     [Texente aranea retiaculum artis sue musca volitans coram ponita dixit: Vt quid concludis fallaci rethi semitas liberioris nature, gl. liberalium animalium wolnym źwierzętom?]

   • 1882 [End of the 15th century], Emil Kałużniacki, editor, Kleinere altpolnische Texte aus Handschriften des XV. und des Anfangs des XVI. Jahrhunderts‎, page 287:

     Zle zwyerzą (auferam malas bestias Lev 26, 6) y myecz nye przeydze waszey granycze

     [Złe źwierzę (auferam malas bestias Lev 26, 6) i miecz nie przejdzie waszej granice]

   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎, page 140:

     Snadzyes navykl navką czarnoxyąska y chytrosczyą, przeto szye tym nyerozvmnem a zarlocznem zvyarzatam (brutis et ferocibus... feris) przylączasz

     [Snadzieś nawykł nauką czarnoksięską i chytrością, przeto sie tym nierozumnem a żarłocznem źwierzętam (brutis et ferocibus... feris) przyłączasz]

   • 1930 [c. 1455], “Gen”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 1, 25:

     Vczynyl bog szwyerzøta szemska (bestias terrae)

     [Uczynił Bog źwierzęta ziemska (bestias terrae)]

   1. (attested in Lesser Poland) mammal
      • Beginning of the 15th century, Łukasz z Wielkiego Koźmina, Kazania gnieźnieńskie‎, Krakow, page 3b:

        Gakocz ptaskowe szukagøcz ony gnaszda szobe a sverzøtha barloga

        [Jakoć ptaszkowie szukająć oni gniazda sobie a źwierzęta barłoga]

   2. (attested in Masovia) wild animal
      • 1950 [1436], Władysław Kuraszkiewicz, Adam Wolff, editors, Zapiski i roty polskie XV-XVI wieku z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej, number 473, Warsaw:

        Jacom ya v Anninich lowczow nye wząl zwerzancza samotrzecz silø

        [Jakom ja u Anninych łowcow nie wziął źwierzęcia samotrzeć siłą]

   3. (attested in Lesser Poland) pet (domestic animal kept in the house)

      źwierzęta domowa ― house pet

      • Beginning of the 15th century, Łukasz z Wielkiego Koźmina, Kazania gnieźnieńskie‎, Krakow, page 3a:

        Difnecz tesze ono (sc. dzieciątko) gest medzy sverzøthy bilo

        [Dziwneć teże ono (sc. dzieciątko) jest miedzy źwierzęty było]

      • 1885-2024 [c. 1450], Jan Baudouina de Courtenay, Jan Karłowicz, Antoni Adam Kryńskiego, Malinowski Lucjan, editors, Prace Filologiczne‎, volume IV, page 569:

        Swerzøtom domowim y lesznym

        [Źwierzętom domowym i leśnym]

3. (derogatory) animal (person acting wildly)
   • Middle of the 15th century, Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa‎, page 733:

     A thu szye yemv (sc. Krystusowi) począly nasmyevacz dopyro rzekącz: O sprostne, vczyekle zvyerze, mnymalesz, aby ty byl lepsy y mądrschy naszych byskupov?

     [A tu sie jemu (sc. Krystusowi) poczęli naśmiewać dopiro rzekąc: O sprostne, uciekłe źwierzę, mnimałeś, aby ty był lepszy i mędrszy naszych biskupow?]

4. (attested in Masovia) game meat (meat of hunted animals that is typically for food)
   • 1895 [1448–1450], Mikołaj Suled, edited by Franciszek Piekosiński, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich, Kodeks Świętosławów, Warka, page 81:

     Thaky za swyerzą albo za myąszo (pro ferinis seu carnibus) trzy grzywny... zaplaczycz bącz... przyczysnyon

     [Taki za źwierzę albo za mięso (pro ferinis seu carnibus) trzy grzywny... zapłacić bądź... przyciśnion]

5. (attested in Silesia) The meaning of this term is uncertain.
   • 1956 [Middle of the 15th century], Jerzy Woronczak, editor, Teksty polskie w rękopisie nr 43 Biblioteki Kapitulnej we Wrocławiu z połowy XV wieku‎, Silesia, page 231v:

     Szwerzø animal

     [Źwierzę animal]

• Polish: zwierzę
• Silesian: zwiyrzã

• Boryś, Wiesław (2005) “zwierz”, in Słownik etymologiczny języka polskiego (in Polish), Kraków: Wydawnictwo Literackie, →ISBN
• Mańczak, Witold (2017) “zwierz”, in Polski słownik etymologiczny (in Polish), Kraków: Polska Akademia Umiejętności, →ISBN
• B. Sieradzka-Baziur, Ewa Deptuchowa, Joanna Duska, Mariusz Frodyma, Beata Hejmo, Dorota Janeczko, Katarzyna Jasińska, Krystyna Kajtoch, Joanna Kozioł, Marian Kucała, Dorota Mika, Gabriela Niemiec, Urszula Poprawska, Elżbieta Supranowicz, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, Piotr Szpor, Bartłomiej Borek, editors (2011–2015), “źwierzę”, in Słownik pojęciowy języka staropolskiego [Conceptual Dictionary of Old Polish] (in Polish), Kraków: IJP PAN, →ISBN