Het stelsel van Limburgse werkwoorden is iets ingewikkelder dan het Nederlandse. Alle werkwoorden kunnen wederkerend zijn, dus beide dae leus e book en dae leus zich e book zijn een correcte vertaling voor hij leest een boek. Limburgse werkwoorden maken enorm veel gebruik van toonwisseling, umlauts en ablauts en er zijn meer dan duizend sterke stammen (in het Nederlands slechts een paar honderd).
Verder kan men stellen dat er eigenlijk geen regelmatig werkwoord bestaat en er alleen wat standaardregeltjes zijn die een paar werkwoorden overeen hebben, de höjdjwèrkwäörj. Werkwoorden worden vervoegd naar persoon, getal, tijd en plaats in de zin. Er zijn drie personen, drie getalen (enkelvoud, tweevoud en meervoud), enkele tijden (waaronder toekomende tijd) en twee mogelijke plaatsen (vóór en achter het onderwerp). Bij scheidbare werkwoorden zijn er nog meer vormen. Het werkwoord zeen (zijn, zien) kent de meeste vormen, waaronder ook nog een volledige vervoeging voor een passieve vorm. Zo is ich zeens in het Nederlands ik word gezien.
De höjdjwèrkwäörj (ltl. hoofdwerkwoorden) is de grootste groep werkwoorden. Beter gezegd: deze omvat de meeste werkwoordsvervoegingen. Hieronder volgen wat standaardregels.
Hieronder is de noetied (tegenwoordige tijd).
Persoon | Werkwoord op -b, -f, -g, -k, -gk, -p | Werkwoord op -d, -n, -nj, -t | Werkwoord op -v | Werkwoord op -z, -zj | Werkwoord op -l, -r | Werkwoord op -s, -sj | Werkwoord op -m | Werkwoord op -j, -w, -h | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Tgw. tijd | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS |
ich | wègk | wègke | lanj | lanje | leef | leve | rèès | rèèze | höl | hölle | lósj | lósje | aom | aome | weerj | weerje |
doe | wègks | wègks | lanjs | lanjs | leefs | leefs | rèès | rèès | höls | höls | lósj | lósj | aoms | aoms | weers | weers |
dae | wègk | wègk | landj | landj | leef | leef | rèès | rèès | höltj | höltj | lósj | lósj | aomp | aomp | weertj | weertj |
weer | wègke | wègk | lanje | landj | leve | leeftj | rèèze | rèèsj | hölle | höltj | lósje | lósj | aome | aomp(tj) | weerje | weertj |
geer | wègk | wègk | landj | landj | leef | leef | rèès | rèès | höltj | höltj | lósj | lósj | aomp | aomp | weertj | weertj |
die | wègke | wègkentj | lanje | lanjentj | leve | leventj | rèèze | rèèzentj | hölle | höllentj | lósje | lósjentj | aome | aomentj | weerje | weerjentj |
deelw. | wègkendj | lanjendj | levendj | rèèzendj | höllendj | lósjendj | aomendj | weerjendj |
Werkwoorden op -ng worden net zoals werkwoorden op -m vervoegd, alleen is de combinatie -mp veranderd in nk.
Het tegenwoordig deelwoord is vervoegbaar net zoals het Nederlands. Enkele vormen zijn bijvoorbeeld wèrkendj, wèrkendje, wèrkendje-n, wèrkendje-r, wèrkendje-s, wèrkendje-z, wèrkendjen, wèrkendjer en wèrkendjes.
Hieronder is de dentied (verleden tijd).
Persoon | Werkwoord op -b, -f, -g, -k, -gk, -p | Werkwoord op -d, -n, -nj, -t | Werkwoord op -v | Werkwoord op -z, -zj | Werkwoord op -l, -r | Werkwoord op -s, -sj | Werkwoord op -m | Werkwoord op -j, -w, -h | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Vrl. tijd | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS | SV | VS |
ich | wègkdje | wègkdje | lanjdje | lanjdje | leefdje | leefdje | rèèsdje | rèèsdje | höldje | höldje | lósjdje | lósjdje | aomdje | aomdje | weerdje | weerdje |
doe | wègkdjes | wègkdjes | lanjdjes | lanjdjes | leefdjes | leefdjes | rèèsdjes | rèèsdjes | höldjes | höldjes | lósjdjes | lósjdjes | aomdjes | aomdjes | weerdjes | weerdjes |
dae | wègkdje | wègkdje | landjdje | landjdje | leefdje | leefdje | rèèsdje | rèèsdje | höldje | höldje | lósjdje | lósjdje | aomdje | aomdje | weerdje | weerdje |
weer | wègkdje | wègkdje | lanjdje | lanjdje | leefdje | leefdje | rèèsdje | rèèsdje | höldje | höldje | lósjdje | lósjdje | aomdje | aomdje | weerdje | weerdje |
geer | wègkdje | wègkdje | lanjdje | lanjdje | leefdje | leefdje | rèèsdje | rèèsdje | höldje | höldje | lósjdje | lósjdje | aomdje | aomdje | weerdje | weerdje |
die | wègkdje | wègkdjentj | lanjdje | lanjdjentj | leefdje | leefdjentj | rèèsdje | rèèsdjentj | höldje | höldjentj | lósjdje | lósjdjentj | aomdje | aomdjentj | weerdje | weerdjentj |
deelw. | gewègk | gelandj | geleef | gerèès | gehöldj | gelósj | gaomp | geweerdj |
Het verleden deelwoord is vervoegbaar net zoals het Nederlands. Let op bij werkwoorden die met een klinker beginnen. De -e- van ge- vervalt, dus gaomp en niet geaomp en gódderdj en niet geódderdj.
De nagtied (toekomende tijd) wordt gevormd door de stam te nemen met een umlaut waar mogelijk. Verder wordt er -e achtergevoegd, behalve bij de doe-vorm, want die krijgt -es en de die-vorm, want die krijgt -entj. Zo betekent ich äöme ik zal ademen en kan weerje 'ch beide ik stel op prijs als ik zal op prijs stellen betekenen, want ee heeft geen umlaut.
De kóstied (voorwaardelijk wijs) wordt gevormd zoals de nagtied alleen wordt er -dj- voor de -e- gevoegd. Zo is doe lenjdjes jij zou landen.
De aanvogendje noetied (aanvoegende tegenwoordige wijs) wordt bij regelmatige werkwoorden gevormd door het hele werkwoord te nemen. Alle vormen met, uitzondering van de doe- en die-vorm, krijgen dan -r erachter, dus ich bletsj (van bletsje) wordt dan ich bletsjer. Het is mogelijk om die -r weg te laten onder bepaalde voorwaarden zoals de zinsvolgorde, maar hij mag altijd blijven staan. Die doe-vorm wordt gevormd door -rs erachter te plaatsen en de die-vorm krijgt -ntj erbij.
De wagendje tied of oetdagingstied (uitdagende vorm) is een vervoeging die niet in het Nederlands voorkomt. Het vertaalt zich ongeveer als durf te + infinitief. Enkele voorbeelden:
De vorm wordt gemaakt door de infinitief te nemen en -(e)m erachter te plakken, behalve bij de doe- en die-vorm waar het -(e)ms en -(e)mentj is. De vorm is makkelijk te vermijden door het werkwoord dörve (durven) te gebruiken op een zelfde manier als in het Nederlands.
De bijjingswies (gebiedende wijs) kent in totaal vier vormen: enkelvoud, tweevoud, meervoud en beleefdheidsvorm. De enkelvoudsvorm is gewoon de stam, bij bletsje is dat dus bletsj. De tweevoudsvorm is stam + èch, dus bij bletsje is het bletsjèch. De meervoudsvorm is stam + tj, maar bij oudere mensen is vaak nog stam + t te horen. Bij de vervoeging van bletsje is de meervoudsvorm dus bletsjtj of ouderwets bletsjt. De beleefdheidsvorm is altijd stam + tj. Bij stammen die eindigen op een medeklinker waar gewoonlijk t-deletie plaatsvindt, wordt de tj meestal niet uitgesproken. Ook bletsjtj klinkt bij de meeste mensen als en niet als .
Bij werkwoorden die eindigen op -ieëre (wèrkwäörj óp -ieëre) gaat het voornamelijk om Franse leenwoorden. Enkele voorbeelden zijn zjinnerieëre (genereren, opwekken), rwienieëre (ruïneren), aklimaotieëre (acclimatiseren) en órgenisieëre (organiseren). Deze groep werkwoorden heeft veel gemeen met de höjdjwèrkwäörj en wordt in principe zo vervoegd als bijvoorbeeld hölle. Toch zijn er enkele dingen die belangrijk zijn om te weten:
Werkwoorden op -ieëre worden meestal gebruikt om geschoolder over te komen. In vrijwel alle gevallen is er een alternatief te vinden bij de hoofdgroep en sterke werkwoorden. Enkele werkwoorden zoals rwienieëre komen wel vaker voor in het dagelijks taalgebruik, omdat het synoniem verkwèkke niet verstaanbaar is voor mensen die weinig kennis van het Limburgs hebben.
Naast een bedrijvende vorm (veuringsvórm) kent het Limburgs, net zoals het Nederlands, ook een lijdende vorm (liejingsvórm). Aan deze vorm zijn enkele regels verbonden die voornamelijk in de schrijftaal nog sterk aangehouden worden. In de spreektaal gaat men er iets losser mee om. De regels zullen hieronder kort toegelecht worden:
De degevórm is een werkwoord dat enkel een vriewaordj (infinitief) heeft, zoals kaerle. Deze werkwoorden worden vervoegd als doon + infinitief. Vooral in de spreektaal komt de degevórm (dege is het verouderde werkwoord dat vroeger in plaats van doon hiervoor gebruikt werd) veelvuldig voor, maar er is ook een klein aantal werkwoorden dat altijd de degevórm hebben. Enkele voorbeelden van de degevórm in de spreektaal:
Het overmatig gebruik van de degevórm wordt, net als het gebruik van wederkerende werkwoorden, in praktisch gezien iedere zin als informeel beschouwd. In de schrijftaal wordt daarom de degevórm omgezet naar de gewone vorm en de wederkerende voornaamwoorden worden weggelaten.
Enkele werkwoorden komen om (historische) uitspraaksredenen enkel in de degevórm voor. Een voorbeeld is het werkwoord kaerle (ich kaerl, ich kaerldje en ich höb gekaerldj worden als onmogelijke klanken beschouwd) dat dus enkel in de degevórm (ook in de formele schrijftaal) voorkomt, dus ich doon kaerle, ich dij kaerle en ich höb kaerle gedaon. Sommige werkwoorden, zoals verkindjsje, zijn randgevallen en mogen in de formele schrijftaal zowel als gewone vorm als degevórm geschreven worden, dus zowel ich verkindjsj, ich verkindjsjdje en ich höb verkindjsj en ook ich doon verkindjsje, ich dij verkindjsje en ich höb verkindjsje gedaon mogen in de schrijftaal (maar ich höb verkindjsj wordt netter geacht als ich höb verkindjsje gedaon).