װײ

Nebenformen:

veraltet: װעה‎ (YIVO: veh) 

Worttrennung:

װײ‎, Plural: װײ·ען‎

Umschrift:

YIVO: vey, Plural: veyen

Aussprache:

IPA:

Hörbeispiele: —

Bedeutungen:

heftiger (körperlicher oder seelischer) Schmerz

zumeist im Plural: Kontraktion der Gebärmutter während der Geburt

interjektiv: als Ausruf der Bestürzung, Klage, des Kummers, Leids oder dergleichen

interjektiv: Ausruf als Ankündigung oder Androhung von etwas Schlimmem, Unheilvollem oder dergleichen

Herkunft:

Das Wort ist aus dem mittelhochdeutschen wê ^→ gmh[1] übernommen, wobei die Diphthongierung im Jiddischen darauf hinweisen könne, dass die Entlehnung wohl zu einer Zeit stattfand, als mittelhochdeutsches regional zu anstieg, sodass die Diphthongierung die Zwischenstufe dieses Vorgangs abbildet.^[2]

Synonyme:

געבורט־װײ‎ (YIVO: geburtvey) 

Pluraletantum; auch übertragen: חבֿלי־לידה‎ (YIVO: khevle-leyde) 

Sinnverwandte Wörter:

יסורים‎ (YIVO: yesurim) , פּײַן‎ (YIVO: payn) 

Oberbegriffe:

געפֿיל‎ (YIVO: gefil) , שפּירונג‎ (YIVO: shpirung) 

Beispiele:

„די שטילע פאַרצערטקײט, דער שװערער שאָטן און דער מאַמעס אָן כוחדיקן ליגן, האָט אַן אומהײמלעכן װײ אױף מיר געגעבן, אַ קעלט איז מיר באַפאַלן.“^[3]‎ (YIVO: Di shtile fartsertkeyt, der shverer shotn un der mames on koyekhdikn lign, hot an umheimlekhe vey oyf mir gegebn, a kelt iz mir bafaln.) 

„Die stille Tilgung, der schwere Schatten und Mutters kraftlose Lügen bereitete mir ein unheimliches Weh, eine Kälte befiel mich.“

bildlich: „און איך בין אַ סנאָפּ פון װײ און בענקשאַפט.“^[4]‎ (YIVO: Un ikh bin a snop fun vey un benkshaft.) 

„Und ich bin ein Bündel Weh und Sehnsucht.“

„אַז די װײען האָבן איר גאָר שטאַרק גענומען, האָט זי געװאָלט שטאַרבן, גאָר שטאַרבן און פּטור װערן פון אַלץ. אַז די װײען האָבן איר אָפּגעלאָזט, האָט זי געװאָלט לעבן.“^[5]‎ (YIVO: Az di veyen hobn ir gor shtark genumen, hot zi gevolt shtarbn, gor shtarbn un poter vern fun alts. Az di veyen hobn ir opgelozt, hot zi gevolt lebn.) 

„Nahmen die Wehen gar stark zu, wollte sie sterben, nur sterben und von Allem erlöst werden. Ließen die Wehen nach, lechzte sie nach Leben.“

„ער האָט געקרעכצט: — אױ װײ, מאַמע!“^[6]‎ (YIVO: Er hot gekrekhtst: — Oy vey, mame!) 

„Er schluchzte: — O weh, Mutter!“

„װײ איז אונדז.
מיר גראָבן און װײנען.
מיר װײנען און גראָבן.“^[7]‎ (YIVO: Vey iz undz. / Mir grobn un veynen. / Mir veynen un grobn.) 

„Wehe uns.

Wir graben und weinen.

Wir weinen und graben.“^[8]

„‚װײ איז צו דעם װאָס, אַזױ אַרום אַ גענאַרטער, לײגט ער צו אַ האַנט גרײט צום סאָציאַלן כאַאָס‘!“^[9]‎ (YIVO: Vey iz tsu dem vos, azoy arum a genarter, leygt er tsu a hant greyt tsum sotsyaln khaos!) 

„Weh über den, der so getäuscht voll Eifer, Sozialer Metzelei die Hand noch bietet — !“^[10]

„װײ איז דעם װאָס פאַרשטײט דאָס ניט.“^[11]‎ (YIVO: Vey iz dem vos farshteyt dos nit.) 

„Wehe dem, der das nicht begreift.“

Redewendungen:

אָך און װײ‎ (YIVO: okh un vey) ^[12]

װײ און װינד‎ (YIVO: vey un vind) ^[13]

Sprichwörter:

װײ איז דעם גנבֿ װאָס האָט נישט קײן מזל‎ (YIVO: vey iz dem ganef vos hot nisht keyn mazl)  ‚wehe dem glücklosen Dieb‘^[14]

Charakteristische Wortkombinationen:

אױ װײ!, אָ װײ!‎ (YIVO: oy vey!, o vey!)  ‚o weh!; ach je!‘

װײ איז דעם קינד!‎ (YIVO: vey iz dem kind!)  ‚das arme Kind!‘

װײ איז מיר!, װײ איז צו מיר!, װײ צו מיר!‎ (YIVO: vey iz mir!, vey iz tsu mir!, vey tsu mir!)  ‚weh/wehe mir!; ach du liebes bisschen!, ach du liebe Güte!/ach du meine Güte!, ach du liebe Zeit!‘

װײ איז דעם װאָס…, װײ איז צו דעם װאָס…‎ (YIVO: vey iz dem vos…, vey iz tsu dem vos)  ‚weh/wehe dem, der…, Weh über den, der…‘

Wortbildungen:

Substantive: װײ־געשרײ‎ (YIVO: veygeshrey) , װײטאָג / װײטיק‎ (YIVO: veytog / veytik) 

Verb: װײ טאָן‎ (YIVO: vey ton) 

Uriel Weinreich: מאָדערן ענגליש-ייִדיש ייִדיש-ענגליש װערטערבוך‎. Modern English-Yiddish Yiddish-English Dictionary. New paperback edition, Schocken Books, New York 1987, ISBN 0-8052-0575-6 (Lizenzausgabe des YIVO Institute for Jewish Research, New York 1968) , Stichwort »װײ‎«, Seite 625 (jiddisch-englischer Teil).

ייִדיש װערטערבוך אױפֿן װעב Yiddish Dictionary Online „װײ“

ס. ראָכקינד, ה. שקליאר‎/С. Рохкинд, Г. Шкляр: ייִדיש־רוסישער װערטערבּוכ‎/Еврейско-русский словарь. פארלאג פונ דער װינשאפט-אקאדעמיע פונ װססר‎/Издательство Академии наук БССР, מינסק‎/Минск 1940 (Internet Archive) , Stichwort »װײ‎«, Seite 275.

Quellen: