User:Sumiaz/SimiQullqa

Qusqu Qullaw Runasimipi

Students' Dictionary, in Cusco-Collao Quechua

The translations here are primarily done word-by-word as a learning tool. This sometimes results in sentences that may seem awkward or otherwise grammatically unsound to a native speaker.

Collation: Alphabetical order with one exception: the variants of Ch, K, P, Q, and T are grouped together, to make it easier to find entries when one isn't sure whether the consonant is aspirated (XH) or ejective (X'). The appropriate digraphs and trigraphs are treated as single units and ordered plain-aspirated-ejective. For example:

KA - KHA - K'A - KI - KHI - K'I - KU - ...

instead of KA - KI - KU - KHA - KHI - K'A - K'I - ...

• (r). rurayrimana - (v). verb
• (s). sutirimana - (n). noun
• (h). hinarimana - adverb

• achalay - (r). sumaq p'acha churakuypas, uyanchikta mayllakuspa limphikuypas, q'apaqkunawan hawikuypas; wasipas imapas sumaqyachiy.

  - (v). to put on beautiful clothes, to wash and paint one's faces, to anoint with perfumes; to make a house or something beautiful.

  Sipaskunaqa ñawrap llimphi t'ikawanmi chukunkuta^[1] achalanku.

  "The girls adorn their hats with flowers of various colors."

• achanqaray - (s). watan watan payllamanta kawsaq hatun yuraqpas pukapas t'ika.

  - (n). large white and red flowers grow from from it annually.

  Ñawpapqa sipaskunapas warmikunapas achanqaray yurapa t'ikanwanmi achalakuqku.

  "Girls and women of old adorned themselves with flowers of the begonia plant."

• achikyay - (r). intipas ninapas sansapas, illapapas rirpupas, unupas, huk kawsaykunapa k'anchayninpas.

  - (v). the sun, fire, hot coals, lightning, mirrors, water, and the light from other beings.

  Ñan purikuq runaqa sansapa achikyayninta rikuspa tuta, chay wasiman chayasqa.

  "The traveller, the night he saw the light of the embers, arrived at that house."

• achira - (s). munay t'ikayuq, hatuchaq rapiyuq papahina hatun mikhuna saphiyuq yuracha.

  - (n). small plant with beautiful flowers, very big leaves, and big edible potato-like roots.

  Kurpusraymipaqqa Qusquman achira watyasqata apamunku.

  "For the festival of Corpus Christi, they bring baked achira to Cuzco."

• achka - (s). chanin, sinchi, mana pisichu, mana yupay atiy kawsaykuna.

  - (n). a lot, very much, not few, uncountable things.

  Achka hak'akllukunam chay t'uqupiqa puñusqa.

  "Many woodpeckers slept in that hole."

• achiwa - (s). llanthukunapaq k'aspichakunaman ima awasqapas watasqa.

  - (n). something woven and attached to a small stick for shade.

  Kunan p'unchawqa awasaqmi, mana ruphaykuwananpaqqa achiwata sayaykachipuway.

  "I will weave today; put up a parasol so that I will not become burnt."

• achiyuti - (s). yunkakunapi wiñaq kichka qarachapi puka ruruchayuq; achiyuti ruruwanqa mikhunata pukayachinchik; yunka runakunaqa qarankutapas ima apaykachanankutapas chay ruruchawan llimp'inku.

  - (n). grows in the yungas, with small red seeds on its thorny bark; with achiote seeds we make food red; people of the yungas color their skin and other things with the seeds.

  Aychataqa achiyuti thupachisqawan kankanapaq hawirqusunchik.

  "We will rub the meat with ground achiote in order to roast it."

• achuqalla - (s). aycha mikhuq; yaqa quwi sayaylla, tuta purikachaq sallqacha; huk sutinqa chukuru; llulla sutinqa qataycha.

  - (n). meat-eater; a small nocturnal wild animal, almost the size of a cuy; another name is 'chukuru'; incorrect name is 'qataycha'.

  Punkuta allinta wichq'aychik, paqtataq achuqalla quwitapas runtutapas suwarqukunman.

  "We close the door well, because the weasel may steal cuy and eggs."

• achuqcha - (s). yunkakunapi arwispa wiñaq yura; rurunqa mikhuna.

  - (n). a plant in the yungas that grows by climbing; its fruit is a food.

  Achuqchataqa ruqututahina hunt'achispam wayk'unahina mikhunapas.

  "The caigua is also a food that is stuffed and cooked like the rocoto."

• aka - (s). 1. runakunapa mikhusqankupa puchunta uqutinta wisch'usqa. 2. uywakuna mikhusqankupa puchun, chakrapaq allin.

  - (n). 1. remainder of what people have eaten removed by the rectum. 2. remainder of what animals have eaten, good for the earth.

  Akapiqa ch'uspi huñukun.

  "Flies gather on the excrement."

  Chakrakuna wanunapaqqa llama akapunim ancha allin.

  "Llama dung is very good for fertilizing the fields."

• akach'aki - (s). ch'aki mikhuykuna mikhusqamanta akakuy mana atiy.

  - (n). to be unable to defecate from having eaten dry food.

  Tayta Jacintoqa sara kamchatawan tunastawan mikhusqamantam akach'akiwan yaqalla wañurqun.

  "Mr. Jacinto almost died of constipation from eathing toasted corn and prickly pear fruit."

• akatanqa - (s). akamanta rump'uta ruraspa tantaq yana urucha.

  akatanqa uruchaqa tarpunapaqmi rikhurimun.

  "El escarabajo abunda en épocas de sembrio."

• akllakuna - (s). inkakunapa kawsaynin pachapi riqsisqa wasikunapi awaq, puchkaq, tukuy ima yachaq kasqaku.

  Akllakunaqa mana aqha rurayllatachu yachaq akllasqa warmikuna.

  "Las acllas no solamente sabían hacer chicha sino aprendían toda clase de oficios.

• akllay - (r). achkamanta hukkunalla muhuchay, allinninlla maskay, munakusqan hurquy.

  Kuru papantaqa khuchipaq akllasunchik, ñut'untataq ch'uñupaq.

  "Escogeremos las papas agusanadas para los chanchos y las menudas, para el chuño."

• alwirhas - (s). hawas sayay rurun mikhuna tarpusqa yuracha.

  Alwirhastaqa hamk'apipas mut'ipipas mikhullanchik.

  "Las arvejas las comemos tanto en tostado como el mote."

• allachu - (s). k'aspimanta kutichayuq, q'illaymanta chuntayuq papa allana; hukkunaqa ruk'ana ninku, chayqa aspinapaq allin kaptin.

  Papa aspiqmi risunchik, allachuta aparqamuy.

  "Iremos a escarbar papas; por favor tráeme el azadón."

• allay - (r). allachuwan imapas hurquy, yurakuna aspiy, allpa wayayachiy.

  Panachay, papayta allaysirqamuway, waytatapas mikhusunchikmi.

  "Hermanita, ayúdame a escarbar mis papas; ahí comeremos huatia."

• allpa - (s). pacha mamanchik; sarusqanchik; chaypi ima yurakunapas wiñan, chaypi ima kawsaqkunapas mana kawsaqkunapas tiyanchik.

  Allpaqa tukuy imata urichipuwanchik; kaqtaq uywakunatapas mirachipuwanchik, chayraykum «Pachamama» ninchik.

  "El suelo produce de todo para nosotros, también reproduce animales; por ello le decimos «Madre Tierra.»

• allqa^[2] - (s). uywapas, ima kawsaqpas iskay llimphiyuq; imapas mana tukusqa; qullusqa.

  - (n). animals and other living things with two colors; something not finished; failed.

  Yana yuraq llimphiyuq wakataqa alqa waka ñinchik.

  "We call a cow with black and white colors a mottled cow."

  Alqamariqa iskay llimp'iyuq: yanawan yuraqwan.

  "The caracara has two colors: black and white."

• allqamari^[3] - (s). wallpa sayay pisqu, yana wasayuq yuraq qhasquyuq; huk sutinqa aqchi.

  - (n). a chicken-sized bird, with a black back and white chest; another name is 'aqchi'.

  Alqamariqa kuruchakunata mikhuspa kawsan.

  "The caracara lives by eating little worms."

• allqu - (s). 1. runapa wasinpi tiyaq uywa; payqa kanikuspa wasitapas huk uywakunatapas qhawan. 2. mana chanin runata chayhinata sutiyanku.

  - (n). 1. an animal that resides in people's houses; it barks and watches the house and other animals. 2. they call a worthless person that.

  Allquqa tuta kanikuspa atuqta ayqichin.

  "At night the dog barks and scares away the fox."

  Chay Marianuchaqa manam runachu, chayqa allqum.

  "That Marianito^[4] is not a person, he is a dog."

• allquchakuy - (r). hukkunata mana kallpayuqta rikuspapas, mana atiqta rikuspapas paymanta millay asikuypas, pay sarunchaypas.

  - (v). viewing others as powerless, viewing others as incapable and cruelly laughing about them, mistreating them.

  Qullqiyuqkunaqa wakchakunata allquchakun.

  "The wealthy mistreat the poor."

• allwiy - (r). ima p'acha awanapaqpas k'aspikunapi q'aytu wakichiy.

  - (v). to prepare threads on rods in order to weave cloth.

  Paqarinqa hamunkipunim lliklla awanaypaqmi allwiysirquwanki.

  "Tomorrow you will come and help me finish the warp in order to weave a lliklla."

• ama - (h). kamachikuspa «mana» ñiy.

  - (a). to say "no" as a command.

  Paraptinqa ama hamunkichu.

  "If it rains, do not come."

• amachay - (r). pisi kallpa runatapas, uywatapas, huk kawsaqkunatapas; millaykunamantapas, kallpayuqkunamantapas, allqumantapas, ima mana allinkunamantapas hark'akuy.

  - (v). to defend people of little strength, animals, and other beings from the cruel, the powerful, dogs, and other bad things.

  Watukuq runatataq allqu hap'irqunman, amachay.

  "Since the dog could bite the visitor, protect him."

  Wakunakunaqa unquykunamanta amachawanchik.

  "Vaccines protect us from diseases."

• amaru - (s). kanirqukuspa wañuchikuq hatun mach'aqway.

  - (n). a large snake that kills by biting quickly

  Qusqu llaqtapiqa kaqmi huk Amarukancha.

  "In the city of Cuzco was the Snake Palace."

• amawta - (s). ancha yachaysapa runa; tukuy ima atiq tukuy ima yachaq.

  - (n). a person with lots of knowledge; one that can do anything and knows everything.

  Inkakunataqa kamachikunankupaq amawtakunam yanapaqku.

  "Sages assisted the Incas in governing."

• amikuy - (r). kikillanta kawsaspapas, rikuspapas, mikhuspapas mana hunt'asqa kay.

  - (v). to not be satisfied with experiencing, seeing, or eating something by iself.

  Hatun llaqtapiqa amiwanña sapa p'unchaw fidiyu mikhuylla.

  "In the big city, only eating noodles every day tired me.

• amu - (s). mana rimay atiq runa.

  - (n). person unable to speak

  Maytaq chay amu masiykiri?

  "And where is that mute companion of yours?"

• ancha - (p). imapas llasaq kaptin, achka kaptin, mana qasi qasillachu. Huk simikuna t'ikrachiq.

  Manuel masichanchikqa ancha sumaq sunquyuqpuni.

• anchiy - (r). ancha llakisqa kaspa sasawan samay. Huk simipiqa llakikuy.

  Ñuqapas kaypi kakuchkaptiy, imallamantataq anchichkankiri?

• anchuy - (r). Huk hawamanta wak hawaman hurquy. Karunchay.

  Chay machasqa runata anchuchiy kaymanta.

• anka - (s). wallpa sayay, aycha mikhuq, phawaq sallqa pisqu,.

  Chiwchikunata allinta qhawankichik, ankataq aparqunman.

• anqara - (s). hatun matimanta (purumanta) p'ukuman rich'akuq mayllakunapaqpas ima mikhuykuna mayllanapaqpas apaykachana.

  Waway, anqarapi p'ukukunata mayllarqamuy!

• anqas - (s). achka unupa llimp'in, hanaq pachapa sut'i p'unchawpi llimp'inman rikch'akuq.

  Mana parananpaqqa hanaq pachapas anqas llimp'im churakun.

• anta - (s). puka q'illuman rikch'akuq q'illay.

  Tintaya qhuyamantaqa kay anta sutiyuq q'illaytam hurqunku.

• antara - (s). chunka kimsayuq tuqruchakunamanta rurasqa phukuspa munay waqachina kawsay; huk sutinqa Siku.

  Antarata waqachispam saqra tusuytaqa tusunku.

• anyay - (r). phiñakuspa rimapayay; millaymanta yuyay hap'ichiy.

  Chay llullakuq irqitaqa allin allinta anyaykuspa saqipunku.

• añas - (s). misi sayaylla khuchihina sinqayuq millay asna hisp'aq sallqacha.

  Tisi unquyniyuq runakunapaqqa añas aychas ancha allin.

• añaychay - (s). 1. imataña chaskispapas tukuy sunquwan rimaspa kutichiy. 2. tukuy sunquwan rimasqakuna.

  Allipuni waturikuwanki, anchatapuni añaychayki!

  Chay añaychayniykiqa allinmi.

• añu - (s). uqaman rikch'akuq wayk'uspa mikhuna q'illu ruru.

  Añutaqa wayk'uspa qasapi qasachispa mikhuna.

• apachita - (s). huk hatun wayq'umanta wak hatun wayk'uman wasapana q'asa. chaypi rumi qutu kan.

  Sayk'uyniyki qhipananpaqqa apachitapi huk rumichata saqinki.

• apanquray - (s). tukuy hawaman puriy atiq, kanikuq mama quchapi tiyaq mikhuna kawsaq.

  Mama qucha patapiqa apanquray chupitam mikhunku, aychanqa misk'illaña!

• apasanqa - (s). hatun kusi kusi, kanikuq, millwayuq hatun uru. hukkunaqa qampu qampu ñinku. parananpaq t'uqunmanta lluqsimun.

  Apasanqaqa parananpaqmi t'uqunmanta lluqsimun.

• apay - (r). kaymantapas chaymantapas wak hawaman imapas hurquy, pusay, q'ipiy.

  Kay qillqasqata kuraq wawqiykiman aparquy.

• api - (s). sara kutasqamantapas wak kutasqamantapas mikhuna. 2. unuyasqapas, mana ch'akisqapas.

  Sara apiqa allin hap'ikuqmi.

  Ususiykiqa api p'achayuqmi chayamusqa; chayraykutaq kunanqa unquchkan.

• apichu - (s). papaman rikch'akuq yunkakunapi uriq misk'i mikhuna saphicha. kallantaq khumara sutiyuw wak apichupas.

  Apichuqa q'illupas yuraqpas kullipas (sanipas) kallanmi.

• apinquya - (s). tintinman rikch'akuq yunkakunapi arwikuspa wiñaq rump'u misk'i ruru.

  Apinquya ruruqa qhuñaman rikch'akuq mikhuyniyuqmi.

• apu - (s). ñuqanchik rikuq taytacha, ancha munayniyuq, imamantapas amachawanchikpas muchuchiwanchikpas.

  Apu Awsanqatiqa ancha munayniyuqmi.

• aqchi - (s). yana wasayuq yuraq qhasquyuq wallpa sayay pisqu. huk sutinqa allqamari.

  Aqchi aychaqa sunqu unquykunatas hampin.

• aqha - (s). saramantapas, siwaramantapas, qañiwamantapas, rumumantapas, ch'uñumantapas t'impusqa puqusqa upyana. huk sutinqa aswa.

  Ñawpaqqa aqhata mikhunawan kuskam upyana kaq, manam machanapaqchu, chayqa ch'akiyllapaqmi kaq.

• aqsu - (s). 1. ñawpa warmi p'acha. 2. tayta kurapa hawa p'achan.

  1. Qhipa wiñay warmikunaqa manaña aqsuta riqsinkuchu.

  2. Tayta kurapas aqsuyuqmi kaq.

• aqu - (s). mayupipas huk allpakunapipas tiyaq rumi kutasqa. ch'uya mana allpayuq, mana t'uruyuq. huk sutinqa t'iyu.

  Aqu allpaqa chiri, chayraykutaq mikhuykunaqa pisillata urin.

• aranway - (s). uywakunatapas sallqakunatapas rimachispa yachachikuq willakuy.

  - (n). a teaching story telling of animals and beasts.

  Atuqmantawan Wallatamantawan aranwayqa pichus maychus kasqanchik yupaychayta yachachiwanchik.

• arariwa - (s). tarpuy pachamanta pallay pachakama chakra qhawaq runa.

  Sapanka chakrayuqmi arariwamanqa huk wachu papata qun.

• arí - (p). imatapas atikunmi ñiy, riki ñiy.

  Paqarinri, ¿hamunkichu? - Arí hamusaqmi.

• armakuy - (r). quchapipas mayupipas llapan kurpunchik mayllakuy.

  Armakuspaqa qhachqa rumichawanmi thupakuna.

• asiy - (r). imataña uyarispapas, imataña rikuspapas anchata kusikuy; khullachisqapas ¡ha ha hay! ñiy.

  Machulanta uyarispas irqichakunaqa anchata asikunku.

• asna - (s). imapas sinchi millay q'apayniyuq.

  Añaspa hisp'aykusqanqa millayta asnan.

• asnapa - (s). sumaq q'apayniyuq mikhunaman churana yurachakuna.

  Llaqtakunapiqa yuyukunata rantiptinchik asnapawan yapawanchik.

• asnu - (s). 1. kawallumanta pisipacha sayayniyuq, q'ipi apaq tawa chaki uywa. 2. imatapas mana yachay atiq runatam chayhinata sutiyanku.

  1. Asnuqa huk kuntal kuraq papatam q'ipin.

  2. ¡Yaw asnu runa, chayqa manam lluq'i makichu!

• astay - (r). huk hawamanta wak hawaman imakunapas apaykachay.

  Chay allquykiqa wak t'uqumanmi uñankunata astarqusqa.

• astawan - (p). huktawanpas huk chikantawanpas imatapas mañarikuy.

  Kay ulluku chupichaqa misk'ipuni kasqa, ¡astawan yapaykuway!

• atipay - (r). imapas llalliy, mana rurachikuqta rurarquy.

  phawaspaqa atiparquykim.

• atuq - (s). 1. allqu sayay uywakuna mikuq yana q'illu millwayuq sallqacha. 2. ancha yukakuq runatam chayhinata sutiyanku.

  1. Atuqtaqa tuqllaman ch'unchulkunata churaspam hap'ina.

  2. Chay runaqa atuqhina yukakuqmi.

• awa - (s). p'achakuna ruranapaq k'aspikuna.

  Awa aspikuna ukhupiqa tarikun takarpukuna.

• away - (r). awa sutiyuq k'aspikunapi q'aytuta allwispa wak q'aytuwan minispa p'achakuna ruray.

  Hatun taytayqa wayitata awan, hatun mamaytaq llikllata awan, mamayqa millwata puchkan, ñuqataq q'aytuta kururuni.

• awki - 1. inkakunapa allin qhawarisqa yachaysapa wayna churin. 2. yachaysapa machu runa. 3. ancha munayniyuq urqukunapi tiyaq apu.

  1. Inka awkikunaqa yachaysapataq kallpasapataq karqanku.

  2. Mana allin kawsaykuna kaptinqa awkinchikkunata tapurikusunchik.

  3. Sinchita ch'akirin, awkikunatach ari phiñachinku.

• awqa - (s). chiqnikuq runa, wak ayllu, mana munakuq, millay runa.

  Machachikuq unukunam runapa hatun awqanqa. Paymi wakchayachiwasunchikpas, paymi wañuchiwasunchikpas.

• aya - (s). wañusqa runapa ukhun.

  Ayataqa anchata waqaspam wantupunku.

• aycha - (s). runakunapa, uywakunapa tullun muyuriq hunt'aq. rurukunapa mikhunan.

  Challwa aychaqa ancha misk'ipuni.

• ayllu - (s). 1. taytantin mamantin awichunkunantin wawakuna. 2. achka runayuq allpa.

  1. Ayllu sutiyqa Mamani.

  2. Ñuqaqa kani Kiswar Pampa ayllumanta.

• ayni - (s). imapas kutichinallapaq quy, mañay.

  Yunta turuykita aynillapi iskay p'unchawpaq mañaykuway.

• aypay - (r). 1. ima rakisqapas llapanman taripachiy. 2. hamuq runamanpas ayqiqmanpas qayllay. 3. ima munasqanchikpas tariy.

  1. Kay lapischakunata rakirquy, llapanmanmi aypachinki.

  2. Mamayki chaqay chimpaña hamuchkan, ayparquy wawa.

  3. Ñuqaqa hampikuq mamamanmi aypasaq.

• ayqiy - (r). huk hawamanta wak hawaman riy. runamantapas allqumantapas ima millay kawsaymantapas karunchay. qispiy.

  Chay millay masichaykimantaqa ayqinaykim.

• ayrampu - (s). puka t'ikayuq waraqu (kichka). ruruchan ukhupi puka misk'i muhuchayuq.

  Ayrampu ruru hampi unuqa muru unquy hampinapaqmi allin.

• aysay - (r). 1. allqutapas llamatapas sach'atapas qaqatapas imatapas waskhawan wataspa chutay. 2. wawara makinmanta ]chiy.

  1. Llamata aysaspa llaqtata riy.

  2. Wawata makinmanta aysay.

• chhachu - (s). 1. thanta p'achayuq runa; watasqa p'acha. 2. millwan t'ikraq asnu.

  (n). 1. people with ragged clothes; patched clothing. 2. a donkey shedding its hair.

  Qilla runaqa chhachullapuni purin.

  "The lazy person goes about in rags."

  Chhachu asnuman allinta mikhuchimunki.

  "You feed the shedding donkey well."

• chaka - (s). 1. rumimantapas k'ullumantapas simp'amantapas simintumantapas q'illaymantapas chimpanapaq mayu patapi churasqa. 2. iskaynin phakanchikpa huñukuynin.

  (n). 1. made of stone, wood, rope, cement, or metal, placed over a river in order to cross. 2. where both (legs) come together at our groin.

  Anta llaqtaman chimpanapaqqa karqanmi huk isku chaka.

  "In order to cross to the town of Anta, there was a limestone bridge."

  Chaka tulluymi nanawan.

  "My iliac bone hurts."

• chakata - (s). k'aspimantapas q'illaymantapas kuruspi churasqa.

  Taytachanchik Hisusqa chakatapi wañusqa.

• chakakuy - (r). mikhusqanchikpas, maytaña yaykuspapas mana kuyuripuy.

  Allquqa waqtan tulluwanmi chakachikusqa.

• chaki - (s). runakunapas uywakunapas chay patapi sayanchik, chaywantaq purinchik.

  Runaqa iskay chakimanta purin, wik'uñaqa tawa chakimanta phawan.

• chakitaklla - (s). chakmanapaqpas papa tarpunapaqpas k'aspimanta q'illay chuntayuq qharipa llamk'anan.

  Chakmay pachapi qhariqa chakitakllawan llamk'an, warmitaq ch'ampata aysan.

• ch'akiy - (r). 1. p'api^[5] kaspa ruphaywanpas wayrawanpas unun hurquy. 2. ununayay, thasnukunapaq upyay munay. 3. ima kawsaypas ruphaywan rumiyay.

  - (v). to remove the water of something damp with heat or wind. 2. to want water, to want to drink something. 3. to harden something with heat.

  P'api p'achaqa ruphaypipas wayrapipas ch'akillanmi.

  "The damp clothes just dry in the sun and wind."

  Ch'akiymi aypawan; maypichá aqhallapas!

  "Tengo muchísima sed; ¡dónde habrá por lo menos chicha!"

  Waqaychasqa k'ispiñuqa ch'akinmi.

  "El quispiño guardado se endurece."

• chakmay - (s/r). 1. chakrapaq allpa llamk'asqa. 2. chaki takllawan ch'ampakunata hurquspa wachukuna ruray.

  Chakmaypi tarpusqaqa paray watapi allinta urin.

  Iskay qhari chakman, huk warmitaq ch'ampata aysan. Chay kimsa runakunapa llamk'asqanmi masa sutiyuq.

• chakra - (s). 1. mikhuy rurukuna tarpusqa allpa. 2. tarpusqa mikhuykuna.

  Mamanchik Candelariapa p'unchawninpa chakra watukuqmi tusuyniyuq rinchik.

  Ñuqaqa sara chakrayuq, añu chakrayuqmi kani.

• chhaku - (s). rakhu millwapas, mana ñut'u kutasqapas (chhanqa chhanqa).

  Chhaku millwataqa qatana awanapaq puchkasunchik.

  Kay kinuwa kutasqaqa chhakum kasqa.

• chakuy - (r). sallqa kawsaqkuna hap'iy.

  Paqarinmi k'ita quwi chakuq risunchik.

• chala - (s). mamaqucha qaylla q'uñi allpakuna.

  Chala runakunaqa utkuta tarpuspa apichuta tarpuspa kawsanku.

• chhalay - (r). imakunatapas chanin chaninchasqata mana qullqillapaq qunakuy.

  Kay mankataqa ch'aki hawaswanmi chhalakamuni.

• chhalla - (s). sarapa ch'akisqa yurankuna.

  Waka mikhunanpaq chhallata q'ipirqamuy.

• ch'allay -
• chhallchay -
• chhalluy -
• challwa - (s). mayukunapipas mamaquchapipas quchakunapipas.

  Titiqaqa quchapiqa qarachi sutiyuq challwacham kan.

• challway - (r). llikawanpas makillawanpas yawrinawanpas challwakuna hap'iy.

  Paqarinqa such'i challwaqmi risunchik.

• champi - (s). tullu saqtanapaqpas k'ullu ch'iqtanapaqpas k'aspimanta kutichayuq, q'illaymanta chuntayuq llamk'ana.

  Inkakunaqa quri champiyuqsi kaqku.

• chamqay - (r). imatapas kallpawan rakhu rakhullata takay. huk simipiqa ch'aqiy ñinku.

  Ch'aqipaqqa ch'uñuta pisillata chamqana.

• chanin - (s). imapas chiqan rimay, imamantapas maychus kasqan quy.

  Puchkasqaymantaqa chanintam haywaripuwan.

• chaninchay - (r). 1. ima huchaña kaptinpas kuskachay. paqtachay. 2. maychus kasqanman chayay, allinchus manachus allin chayman taripay.

  Chaninchaykuyqa chakipiña hamuspapas chayamullanqapunim huk p'unchaw.

  Yachachiqniyqa allinllanta llamk'asqaymanta 18 chaninchawan.

• chanrara - (s). anta q'illaymanta t'uqu sunquyuq «chanran chanran» ñispa waqaq rump'u.

  Runakunaqa chanrarayuq tusun.

• chhapa - (s). siwara pilasqapa, triw pilasqapa qaran.

  Siwara chhapataqa quwiman qaraykuy.

• chhapchiy - (r). kallpawantaq sinchita kuyuchispataq imapas wayrachiy. thalay.

  Kay qatanakunataqa hawapi chhapchirqamuy.

  Chay wutillacha hampitaqa chhapchirispapuni upyanki.

• chaqay - (s). rimaq runamantapas uyariq runamantapas karupi kaq.

  Chaqay wik'uñaqa atuq maqaqsi.

• ch'aqchuy - (r). pampaman unu hich'ariy. ch'allay, t'inkay.

  Allpa pampayuq wasi pichanapaqqa ñawpaqta unuwanraqmi ch'aqchurina.

• ch'aqi - (s). ch'uñu takasqayuqpas sara takasqayuqpas triw kutayuqpas ch'arkiyuq mikhuna.

  Kunan p'unchawqa triw ch'aqita wayk'ukusunchik, paqarintaq sara lawata, minchhataq ch'uñu phasita.

• ch'aqiy - (r). imatapas pitapas qayllamantapas karumantapas rumiwan aypachiy.

  Ch'aqiyqa karun karun takayllam; kutayqa ñut'u takarquymi.

  Maqt'a taripaptinsi p'asñachaqa rumiwan ch'aqikamun.

• chaqruy - (r). hukllaman imakunapas huñuy.

  Paquchanchikmi Mamanikunapa llamanwan chaqrukusqa.

• ch'aqu - haya papatawan mikhunapaq yuraq llanka.

  Punakunapi papa wayk'utaqa ch'aquyuqtam mikhunchik. Ch'aquqa kaqtaqmi allin ch'unchullninchikpi k'irikunapaqpas.

• ch'aqway - (r). simi simipura t'aqwinakuy. k'aminakuy.

  ¡Imatataq millayta ch'aqwanki, manachu runatapas manchakunki!

• charanku - (s). chayqa kastilla simimanta mañakusqa. Ñañu k'ulluchamanta rurasqa hasp'ispa ñañu kunkamanta anchata qaparispa waqaqcha.

  Pichakanipiqa charankuta waqachispa waynakunaqa uywata michinku.

• charapa - (s). tulluman rik'chakuq wasin q'ipirisqa unupi tiyaq huch'uy sallqacha. hukkunaqa ñinku: rumi hamp'atu ñispa.

  Yunka runakunaqa charapa aychamanta mikhuykunata wayk'unku.

• ch'arki - (s). kachiyuq qasachisqa ch'akichisqa aycha.

  Arikipapi paqucha ch'arkitaqa sara kamchayuqta hankullata mikhunku.

• ch'aska - (s). hatun sinchi k'anchayniyuq quyllur.

  Anti runakunaqa ch'aska lluqsimuyta ña hatarikunkuña.

• chaskiy - (r). imatapas hukpa makinmantapas siminmantapas hap'iy.

  Ima qurisqatapas anchata yupaychakuspa chaskikuna.

• ch'atay - (r). aswan hatun kananpaq imatapas q'aytuwanpas lasuwanpas watay.

  Kay k'aspikunata ch'atarquy ichapas chaywan aypanman.

• chatu - (s). chayqa kastilla simimanta mañakusqa. sañumanta rurasqa huk rinrichayuq unu aysanapaq apaykachana.

  Kay sasawi yurachata hampi chatupi t'impurqachimuy.

• chawa - (s). wayk'usqa ima mikhuykunapas manaraq chayasqa. hukkunaqa hanku ñinku.

  Kay papaqa chawaraqmi kasqa; huk chikantawan t'impuchimuyraq.

• ch'awar - (s). 1. paqpa rapipa q'aytunpas. 2. uywakunapa sunkhanpas chupa millwanpas.

  Puhilí llaqtapiqa llimp'isqa paqpa ch'awartam qhatunku.

  Kawallu chupamantaqa ch'awar waskhatam ruranku.

• ch'away - (r). ñuñuta q'apispa lichi hurquy.

  Ñuñuq wawakuna wiksa q'apiyniyuq kaptinqa, mamanku lichinkuta ch'awarqukuspa ruk'i papapi anisniyuqta t'impurqachinku, chaytataq wawaman upyaykachinku; chayqa mana pantay hampim.

• chawpin - (s). imataña iskayman phatmaspapas huk kuskan.

  Wawaqa mancharikuspa chawpi mayupi waqayta qallarin.

• chay - (s). imapas uyariq runapa qayllanpi kaq.

  Chay wawaqa ancha yachayniyuqmi kasqa.

• chayasqa - (s). ima mikhunapas allin wayk'usqa, mana chawachu.

  Kay watyaqa mana chayasqachu, wayk'unkiraqcha ari.

• chayru - (s). papayuq, ch'uñuyuq, phatakunayuq, ch'unchullniyuq, yuyukunayuq mikhuna.

  Wira niyuq chayruqa misk'illaña.

• ch'ichi -
• ch'ichiy -
• chikchi -
• chikchipa -
• ch'ikikuy -
• chhillchi -
• ch'illiku -
• chillina -
• chillpa -

• chimpay -
• ch'in -
• china -
• chinkay -
• ch'inyachiy -
• chiqan -
• ch'iqchi -
• chiqniy -
• ch'iqtay -
• ch'iquy -

• chiraw -
• chiri -
• ch'irway -
• ch'isi -
• ch'isiyay -
• chita -
• chiwaku -
• chiwchi -
• ch'iya -

• chuchuqa -
• chukcha -
• chukchak'utu -
• chukchu -
• ch'uklla -
• chukulli -
• chukuru -

• ch'ulla -
• chhulli -
• chullpa -
• ch'ullpa -
• ch'ullu -
• chhullunku -
• chulluy -
• ch'umay -
• chumpi -
• ch'umpi -
• ch'unchull -
• chunka -
• ch'unqay -
• ch'uñu -

• chupa -
• ch'upa -
• ch'upu -
• chuqllu -
• chhuqa -
• ch'uqñi -
• chuqu -
• churay -
• churi -
• churiyay -
• churpuy -
• ch'uru -
• chhuruna -

• ch'usaq -
• chusi -
• ch'usiq -
• ch'uspa -
• ch'uspi -
• chutay -
• chuwa -
• chuwi -
• ch'uwiy -
• ch'uya -
• ch'uyanchay -

• hak'akllu - (s). urpichakuna sayay yana q'illu phuruyuq, pirqakunata t'uquspa tiyaq pisqucha.

  (n). the size of small doves, with black and yellow feathers, a little bird that makes holes in wood to live in.^[6]

  Hak'aklluqa llullakusqanmantas puka much'uyuq; chayraykus mana llullakunachu.

  "The woodpecker has a red nape from having lied; because of that, one should not lie."

• hak'u - (s). 1. ch'aki rurukuna mikhunapaq kutasqa; kuta. 2. pisi unuyuq rurukunapas kay sutiyuq.

  1. dry seeds ground for food; flour. 2. fruits with little water also have this name.

  Hak'utaqa rurallanchikmi saramantapas ch'uñumantapas siwaramantapas hawasmantapas kinwamantapas qañiwamantapas, hamk'asqamantapas hankumantapas.

  "We make flour from corn, chuño, barley, fava beans, quinoa, and kaniwa, toasted and raw."

  Allin chakrapiqa papapas hak'uñallas urin.

  "It is said that good farmland produces very floury potatoes."

• hallp'a - (s). chayqa allpa.

  - (n). that is, allpa.

• hamak'u - (s). ch'uspicha sayay uywakunapa sallqakunapa usan.

  Hamak'uqa uywakunata unquchintaq tulluyachintaq.

• hamk'a - (s). k'allanapi t'uqyachispa chayachispa mikhuy. kamcha.

  Kay llaqtapiqa saratapas siwaratapas qañiwatapas hawastapas hamk'allanchikmi.

• hamk'ay - (r). k'allanapipas mankapipas huq'ullupipas ch'aki rurukuna t'uqyachispa wayk'uy.

  Mamayqa mayllasqa qañiwata hamk'an; chayta qhunaspataq qañiwa hak'uta ruran.

• hamp'atu - (s). k'ayraman rikch'akuq unupipas allpapipas lat'aq tawa chakiyuq sallqacha.

  Hamp'atutaqa manam wañuchinachu, paykunaqa chakranchikmantam millay uruchakunata pallanku.

• hampikuq - (s). qurachakunawanpas sallqachakunawanpas apukunata mink'akuspapas unquqkuna alliyachiq runa.

  Hampikuq runaqa mach'aqway aychata ch'iri ch'irita yawar ch'unqata yana chankakata kutarquspa, qhulla hisp'aypi piturispa tullu p'akisqata q'ipichaykun.

• hampiy - (r). unquq runakunatapas uywakunatapas yurakunatapas alliyachiy.

  Manam aychallanchiktachu hampinaqa, nunanchiktapas hampinallataqmi.

• hampuy - (r). watukuq runa chaskiy, wak wasimanta hamuq runakuna waqyay.

  Hampuy taytay, allqupas watasqam!

• hamut'ay - (r). allin allin yuyaychakuy.

  Watamanta wata runaqa aswan allinta hamut'anchik.

• hamuy - (r). maymantapas kayñiqman purimuy, qayllachamuy.

  Hamuy mamay! Kay qañiwa lawallatapas mikhurikuwaqchu.

• hanaq - (s). wichay, mana uraychu, umanchikmanta aswan wichaypi.

  Hanaq pachamanta paraqa hamun, ñuqanchikqa kay pachapi tiyanchik, ukhu pachapiqa wañusqakunata p'ampanchik.

  "La lluvia viene del cielo, nosotros vivimos en este mundo, en el mundo de adentro enterramos a nuestros muertos."

• hank'a - (s). huk chakinmantapas makinmantapas mana allin uywapas sallqapas.

  Hank'a k'ankapa k'akaranmanta kanka kanqa.

  "Habrá asado de la cresta del gallo cojo."

• hank'u - (s). puka aychanchikpa tukukuyninpi yuraq q'illu chutakuq muquman wataq sinchi aycha.

  Hank'unchikmi tullunchikkunataqa muqunchikkunapi watan, chayraykutaq ukhunchiktaqa kuyuchinchikpas muyuchinchikpas.

  "Los tendones atan los huesos en las articulaciones y es por ello que podemos mover y doblar las diferentes partes de nuestro cuerpo."

• hanllariy - (r). yarqaymantapas puñuymantapas siminchikta «haw» ñispa hatun kachariy.

  Chakrapi llamk'aq runaqa mana hanllakuyta munaspam kukata akullin.

  "Para no bostezar a cada momento, los trabajadores de las chacras mastican la coca."

• hanuk'ay - (r). ñuñuq wawatapas ñuñuq uywatapas sallqatapas mamanmanta ayqichiy, karunchay; ñuñuy qunqachiy; t'ipiy.

  Wakin mamakunaqa ñuñunkuman uchuta churakuspa wawankuta hanuk'anku.

  "Algunas mamás destetan as sus hijos poniéndose ají en los pezones."

• hap'iy - (r). 1. ima kawsaykunatapas makinchikman churay. 2. ima yuyaykunatapas yachaykunatapas umanchikman churay.

  Kunan p'unchawqa taruka hap'iqmi risaqku.

  "Hoy día iremos a coger venados."

  Kunan p'unchawqa yachaywasipi manam imatapas hap'imunichu.

  "Hoy día en la escuela no aprendí nada."

• hapt'ay - (r). imapas huk makipi hunt'a huqariy.

  Mankamanqa huk hapt'ay kachita churaykuy.

  "Pon un puñado de sal a la olla."

• harawi - (s). chayqa «yarawi»; sumaq kamasqa sunqu llanllachiq rimaykuna, takiykunapa rimayninpas.

  Wawakunaqa raymi p'unchawkunapi sumaq harawikunata harawinku.

  "Los niños recitan hermosas poesías en ocasiones de fiestas."

• harawiy - (r). chayqa «yarawiy»; uyariqkunapa sunqun llanllarinanpaq misk'i rimay.

  Paqarinmi mamakunapa p'unchawnin, chaypim makintin makintiraq yarawimusaq.

  "Mañana es el día de las madres; allí declamaré con mucha mímica."

• hark'ay - (r). 1. pitapas imatapas qhipachiy, kikillanpi kachiy. 2. allqumantapas chirimantapas ima mana allinkunamantapas pitapas amachay.

  Qayna p'unchawmi hampunayqa karqan, hark'amuwankum.

  "Yo debí regresarme ayer, pero me atajaron."

  Rakhu p'achaqa chirimanta ukhunchikta hark'an.

  "La ropa gruesa protege nuestro cuerpo del frío."

  Allqutaq runata kanirqunman, phaway hark'amuy!

  "Cuidado que el perro muerda a la gente, ¡corre defiéndela!

• harwiy - (r). mayqan ch'aki rurutapas anchata qaywispa tumpallan hamk'ay. paruyachiy.

  Harwisqa kinuwamanta lichiyuq lawaqa misk'illañam.

  "La mazamorra de quinoa soasada con leche es rica."

• hasp'iy - (r). 1. sillukunawan thupaypas rachaypas. 2. ima hurqunapaqpas ruk'anawan allpa kichay.

  Ukhunchik siqsiptinqa sillunchikwan hasp'ikunchik.

  Papa hasp'iypiqa qhipariqkunata wachu urayta qatatinku.

• hatarichiy - (r). 1. huk kawsaqkuna tiyasqanmantapas puñusqanmantapas sayarichiy. 2. pirqatapas wasitapas sayarichiy.

  Wawata puñunamanta hatarichimuy.

  Taytaqa ayllu masintin aynipi pichqa p'unchawllapi wasita hatarirquchin.

• hatariy - (r). 1. rikch'aspa puñunamanta lluqsiypas, tiyasqamanta sayariypas. 2. qatirpariypas, maqanakuypi sayariypas.

  Mamayqa uwiha uñata qapariqta uyarispam tuta puñunanmanta hatarin.

  Tupaq Amaruwanmi hatun maqanakuyqa hatarisqa.

• hatun - (s). 1. hukkunamantaqa kuraq. 2. aswan sayayniyuqpas.

  Hatunkaq mankata apamunki.

  Hatun sach'ata kumpasunchik.

• hawa - (s). 1. mana ukhupichu, may chikapipas. 2. chayrayku.

  Hawapiqa chirichkanmi; kayman yaykuykamuy.

  May hawapipas rumiqa kallanpuni.

  Chay rimasqan hawa maqanaykukunku.

• hawaq'ullay - (s). hatun sayay yuraq t'ikayuq kichka.

  Hawaq'ullaypa t'ikanqa sunqu unquykuna hampinapaqmi allin, k'ulluntaq chukcha mayllanapaq, ruphaymanta unquq wawakuna armanapaqpas.

• hawas - (s). kinuwa yura sayay wiñaq mikhuna ruruq mallki.

  Hawastaqa qhapaq sitwa killa qallariytam tarpuna.

• hawch'a - (s). 1. nawuspa, ripullupa, acelgaspa, kinuwapa, ullpu yuyupa, michi michipa llullu yurankunamanta mikhuna. 2. llullu rapikuna mikhuy tupachinapaq wayk'usqataq ch'irwasqataq.

  Nawus hawch'atapas yuyu hawch'atapas llullu rapichakunata uchpa unupi t'impuchispam wayk'una.

  Waqaychasqa hawch'ataqa chulluchispam wayk'ukuna.

• hawiy - (r). ima wirawanpas ima hampiwanpas k'irisqa ukhunchik llusiy.

  Phaspa uyaykitaqa mana kachiyuq mantikillawan hawirqukuy

• haya - (s). 1. uchuhina ruphakuq. 2. mana misk'ichu.

  1. Ruqutu sirk'aqa supay hayam.

  2. Tarwi t'impuchisqa unuqa millay haya.

• hayaqin - (s). runapa, uywakunapa, sallqakunapa ukhunpi haya unuyuq huch'uy wayaqacha.

  Ancha phiñakuq runakunataqa hayaqinmi t'uqyarqun.

• hayk'a - (s). yupasqamanta tapunapaq simi.

  Kimsaman tawata yapaptinchikri, hayk'am llapanpi?

• hayk'ap - (s). ima pachapitaq kanqa chaymanta tapunapaq simi.

  Hayk'apmi yachay wasiman hamuytaqa qallarirqanki?

• haylli - (s). hukkunata atipaspapas imataña tukuspapas kusikuymanta achkayuq qapariy.

  Ñawpa runakunaqa papa allayta tukuspapas sara huqariyta tukuspapas hayllikunata kusisqa takiqku.

• haylliy - (r). kusikuymanta qapariypas takiypas.

  Chay wayq'u runakunaqa sara kallchayta tukurquspa ña hayllimuchkankuña. Ñuqanchikpas wayralla llamk'asunchik.

• hayt'ana - (s). qaramantapas lastikumantapas pukllanapaq rump'u.

  Ñawpaqqa hayt'ana mana kaptin maqt'akuna hisp'ay p'uru phukuchuwan pukllaqku.

• hayt'ay - (r). pitapas imatapas chakiwan kallpawan takay.

  Allqutaqa manam hayt'anachu, wañuptinchiksi lamar quchata mana q'ipiwanchikchu.

• hayway - (r). makitapas ima kawsaytapas tukuy sunqu hukman taripachiy, quy.

  Añañaw! Mikhuyta wayk'ukuspaqa manaraq malliykuchkaspa apukunaman haywarina, kaqtaq wasi masikunamanpas.

  Lapischaykita haywamuway.

• hich'ay - (r). unutapas mankamanta, ch'aki kawsaykunatapas wayqamanta talliy. hillp'uy.

  Unutaqa hatun] mankaman hich'aykuy, chaymantataq aswan aysarqamuy.

• hik'iy - (r). chutarikuspapas machasqa kaspapas «hik' hik'» ñispa samay lluqsichiy.

  - Imamantataq hik'ichkan wawaykiri?

  - Wiñachkancha ari riki, icha imatataqchus pakamanta mikhurqun.

• hillp'uy - (r). unukunata wakman hunt'achiy, hich'aykuy.

  Wawayki uchuwan hayarqachikusqa unullatapas hillp'uykuy.

• hillu - (s). allinnillan munaq, ñataq ñataq munaq, misk'illa mikhuq.

  Hillu atuqta uwiha uñata misk'irqachispa sapa kutiñataq mikhuq.

• hinaqa - (p). imamanta rimaspapas qhipaman rurakusqanta yachanapaq simi.

  Suwaqa llamatas rutuchkasqa... Hinaqa? Runanqa kunkanmantas suwata hap'in.

• hiq'ipay - (r). mikhunapas upyanapas qunqaylla surq'anman yaykuy.

  Mikhuywan hiq'ipaqtaqa wasanpipas much'unpipas yuyayllawan takana.

• hisp'ay - (s), (r). 1. runakunapas uywakunapas sallqakunapas unuta ukhunchikmanta lluqsichiy. 2. runakunapa uywakunapa sallqakunapa ukhunmanta lluqsiq unu.

  1. Llamaqa huk chikallapi hisp'anpas akanpas, chayqa akasqan patapiñapas unu qayllapipas.

  2. Runaqa hisp'ay puqusqawansi chukchanta mayllakuq.

• hucha - (s). imapas mana allin ruray, millay ruray.

  Kuraq runakuna mana napaykuyqa hatun hucham. Mana rimaykukuq wawakunataqa «muuuu» ñinku.

• huch'uy - (s). ima kawsaypas runapas yurakunapas uywakunapas pisi sayaynillayuq, mana hatunchu. khullu.

  - Paya wakaqa hatun, waka uñaqa huch'uylla.

  - Hatun papataqa wayk'upaq akllanchik, huch'uy papatataq ch'uñupaq.

• huk - (s). chay simiwan yupaytaqa qallarinchik. sapallan, ch'ullalla.

  Runa simipiqa huk, iskay, kimsa, tawa, pichqa, suqta ñispa yupanchik.

• huk'ucha - (s). tawa chakiyuq, uqipas allqapas, wasipipas pampapipas tiyaq huch'uylla suwa sallqacha.

  Huk'uchaqa kisutapas ch'arkitapas allin pakasqaña kaptinpas tarirqunpuni.

• humint'a - (s). q'umirraq sara kutasqamanta phutisqa mikhuna.

  Humint'ataqa kachiyuqtapas misk'iyuqtapas phutillanku.

• hump'i - (s). sayk'usqa kasqanchikmantapas, ruphaypi kasqanchikmantapas q'uñipi kasqanchikmantapas runakunapas huk kawsaqkunapas tukuy ukhunchikmanta unu wisch'usqanchik.

  Hump'i hump'iqa manam wayramanpas lluqsirqunachu manataq chiri unumanpas yaykunachu, mana chayqa ukhunchikmi punkirin.

• hunt'a - (s). runapas ima kawsaypas achka kay. wasipipas huk wayaqapipas manaña aswan yaykuyta atinchu. llasaq.

  Kay kanchaqa hunt'am, manam huk wakapas yaykumanñachu.

• hunu - (s). yupaspaqa waranqa kuti waranqa.

  Quyllurkunaqa achka mana yupay atiy, hayk'a hunuch ari kankupas!

• huñunakuy - (s). achka tantasqa runakunapa rimanakuynin.

  Llaqta runakunaqa dumingu p'unchawtas killa huñunakuyta ruranqaku.

• huñuy - (r). 1. runatapas uywatapas ima kawsaqtapas huk hawallaman churay. tantay. 2. (s). imapas tantasqa.

  - Wawakuna, ama qunqankichikchu: paqarin ch'isim tayta mamakuna huñunakunqa.

  - Kay huñuypa sutinqa Uturunku.

• huqariy - (r). 1. imatapas uraymanta hanaqman apay. ]chiy. 2. mikhuykuna pallaypas, allaypas.

  1. Piruw Willka takiyninchikqa ñin: «k'umuchisqa k'umuchisqa mat'inta huqarin» ñispa.

  2. Kinuwataqa ayriway killapim huqariyku.

• huq'ullu - (s). unupi kawsaq challwachaman rikch'akuq, chupayuq hatun simiyuq sallqacha.

  Phatku (simipi k'iri) unquypaqqa huq'ulluta wawapa siminpi qhuchpachina.

• husut'a - (s). chayqa usuta.
• hutk'u - (s). pirqapipas pampapipas p'achapipas huk kawsaykunapipas t'uqu rikukun. t'uqu.

  - Huk'uchaqa pampa hutk'ukunapi tiyan, kaqtaq qaraywapas.

  - Kay hut'ku mankapiri ima unutaq sayanman.

• huywiy - (r). simita ch'utuyachispa pinkullupa waqayninman rikch'akuq kunkayuq phukuy.

  Kusisqa kaspaqa takinchikpas huywinchikpas qinachatapas waqachinchik.

• ichhu - (s). urqukunapipas pampakunapipas hatun sayay yawriman rikch'akuq rapiyuq wasi qatanapaq sallqa yuracha.

  - (n). a wild small plant on mountains and on plains with large standing needle-like leaves, used to cover houses.

  Sikuwani llaqtapa sutinqa sikuwa ichhumanta hamun.

  "The name of Sicuani town comes from cane reed.^[7]"

• ichhuna - (s). ichhu rutunapaqpas huk yurakuna rutunapaqpas q'illaymantawan k'ulluchamantawan llamk'ana.

  Ichhutapas hawastapas ichhunawanmi rutunchik.

• illa - huk kawsaqkunapa, rantin rumimantapas q'illaymantapas sañumantapas rurasqa.

  Paqucha chanin mirananpaqqa illanta agosto killapi allinta ch'allana.

• illaku - (s). chayqa ulluku.
• illapa - (s). manaraq chikchiptinpas chikchiptinñapas qunqayllamanta t'uquyaspa hanaqmanta uraykamuq ruphakuq pinchikilla.

  Chikchiqa confiteshina qasasqa para, chuqi illaqa qunqayllamanta wach'ihina hanaqpi llipllipin, illapaqa ruphakuq pinchikillan, k'aqyataq sinchi t'uqyaynin.

• illariy - (r). pacha paqariy, sut'iyay.

  Hawa llaqta runakunaqa pacha illariyta ña llamk'ayta qallarinchikña.

• illawa - (s). allwisqa q'aytumanta mininapaq akllasqa sinchi q'aytu.

  Illawa q'aytuwanqa allwisqa q'aytuta hukta saqispakama hap'ichinchik.

• ima - (s). kawsaykunamanta tapukunapaq simi.

  Imataq kayri? Imatataq mikhunkiri? Imapitaq puñunkiri?

• inchik - (s). allpa ukhupi wayqachakunapi puquq ulluku sayay wirayuq ruruchakuna.

  Inchiktaqa ch'akichispapas hamk'anchik, llullullatapas kutaspa ruqrupi wayk'unchik.

• inka - (s). 1. Tawantinsuyupi sapan kamachikuq runa. 2. masachasqa qhari warmipa pantaq masin. waynan, pallan.

  Sapan inkaqa tayta Intipa churinsi kaq kasqa.

  Maypitaq kay uraskamari kamurqanki? Inkaykiwancha ari qaynamurqanki.

• inti - (s). hatun hatun k'anchaq quyllur.

  Tayta Intiqa tarpusqa muhuta q'uñichispa phutuchimun.

• intiwatana - (s). 1. rumimanta rurasqa kawsay, ima pacha kasqan yachanapaq llanthun qhawana. 2. q'illaymanta rurasqa huch'uy makinacha, ñañu yawrichankunata purichispa ima pacha kasqanta willawanchik.

  Machu Pikchu llaqtachapiqa rumimanta intiwatana kan.

  Kay intiwatanataqa tawa chunka suliswanmi rantikurqani.

• iñiy - (r). hukkunapa rimasqantapas willakusqantapas ari ñiy. llapa uyarisqatapas chiqapcha ari ñispa chaskiy.

  Ñuqaqa yachachiqniypa rimasqanpi iñini.

• iphu - (s). pisi kallpallawan unu para chayay.

  Iphu parachaqa chakrakunata munayta wiñachin.

• iray - (r). ch'akisqa trigo chuqllutapas siwara chuqllutapas kawalluwan saruchispapas k'upaspapas rurun ch'uyanchay. irayqa kastilla simimanta mañakusqa.

  Irasqa ruru ch'uyanchanapaqqa pallqa k'aspiwan huqarispa ichhunta wayrachina.

• irqi - (s). qhari wawapas warmi wawapas paqarisqanmanta yaqa suqta watankama.

  Irqichakunaqa kusisqam wawa wasiman sapa p'unchaw rinku.

• iru - (s). t'uqra q'umir pisi sayayniyuq millay allakuq aqu aqupi wiñaq ichhu.

  Iru ichhuqa ancha sinchi, chayraykutaq wakapas mana mikhunmanchu.

• isanka - (s). suqusmantapas p'ispitamantapas aqha suysunapaq mana aysanayuq simp'asqa hatun ch'ipa.

  'Isankaqa rurakullanmi ch'illiwa ichhumantapas suquspa tuqurun ch'iqtasqamantapas p'ispitapa yuranmantapas.

• isañu - (s). chayqa añu.
• iskay - (s). huk yupayman huk yapasqa.

  Runaqa iskay chakiyuq, iskay makiyuq iskay rinriyuq, iskay ñawiyuq kanchik.

• isku - (s). q'illayman rikch'akuq kunkayuq ruphachina uqi rumi.

  Punu llaqtapiqa kinuwa lawata isku unuyuqta wayk'uspa lichiyuqta mikhunku (q'atawi lawa).

• ismuy - (r). mikhunapas aychapas ima yurapas api waqaychasqapa asnariynin, waklliynin.

  Api api waqaychasqa ch'uñuqa ismurqunmi, kaqtaq papapas.

• ispi - (s). quchapipas mayupipas kawsaq sullk'a maki ruk'ananchik sayay mikhuna challwacha. ch'iñi challwa.

  Ispitaqa mayllarquspalla hak'upi qhuchparichispa thiqtinku, chaytataq ch'uñu phasiyuqta mikhunku.

• isqun - (s). yupaypi pusaqman huk yapasqa.

  Isqun pachak isqun chunka isqunniyuqqa huk yupaymi.

• itha - (s). ñawiwan mana rikuy atiy, yurakuna mikhuq uywakunapa yawarnin ch'unqaq, huch'uy sallqacha.

  Mana pichasqa wasipi tiyaq wallpapa k'akaranpiqa yanaraq ithapas tiyaykusqa.

• k'acha - (s). ima sumaq p'achakuy.

  Sipaskunapas waynakunapas raymimanqa k'achay k'acha p'achasqa rinku.

• kacharpariy - (s). 1. watukuq runatapas ñan mana riqsiq runatapas pusarpariy. 2. huk raymipa tukuchaynin.

  Allqutaq watukuqninchikta kanirqunman; mayukama kacharpariy.

  Llaqtaypiqa mamanchik Rosariota kimsa p'unchawta kusichispa tususpa machaspa watakama kacharparipuyku.

• kachay - (r). pitapas imataña apachispapas ima qhawaqtapas, apamuqtapas kaymanta wak hawaman purichiy.

  Sapan warmiqa q'umir mansanata asnuchapi q'ipiykachispa wawachanta llaqtaman kachasqa.

• kachi - (s). yuraq khullu qispi rumiman rik'chakuq qullpa quchakunamanta puqumuy mana kawsaq.

  Wachakuq warmikunallam mana kachiyuqta mikhunku.

• khachuy - (r). kiruwan kanispa sinchi mikhuykuna hurquy.

  «Kayllatapas khachuykuychik,» ñispa awichaqa q'umir mansanakunata aparqamusqa.

• khaka - (s). k'anka sayay aychanrayku runtunrayku wasipi uywasqa mana phawaq pisqu.

  Khaka uywaypas wallpa uywaypas allinmi; chaykunaqa wawakunallapaq.

• k'aki - (s). siminchikpa uraychanpi kunkanchikpa hanaqchanpi ñawch'iyuq ukhunchik.

  Qharikunapa k'akinpiqa sunkham wiñan.

• khakuy - (r). wakin ch'akisqa kawsaykuna makillawan ñut'uy.

  Ayllu runaqa manaraq akullichkaspa apukunapaqraq kimsa rapicha kukata khakurikun.

• k'alla - (s). sara mikhuq q'umir sallqa pisquchakuna. uritu.

  K'alla pisquqa sara chuqlluta mana puquchinchu; millay suwa pisqu.

  "El loro es un pájaro que no deja madurar el choclo. Es un ave perjudicial."

• k'allampa - (s). paray pachapi pampakunapi wiñamuq yuraq kawsay. quncha.

  K'allampataqa mat'asqa aychatahinam mantikilla wirapi thiqtinku.

  "Los hongos se fríen en mantequilla como si fueran carne apanada."

• k'allana - (s). sañumantapas q'illaymantapas hamk'anapaq rurasqa manka.

  K'allanaqa kallantaqmi huq'ullu sutiyuq, chayqa kinraypi simiyuq.

  "También hay una tostadora don forma de renacuajo, con la abertura a un costado."

• kallanka - (s). llaqllasqa rumi. t'uqra.

  Ariqhipa llaqtapi wasikunaqa kallankamanta rurasqa.

  "Las casas de Arequipa están hechas de piedra sillar."

• khallay - (r). nak'asqa uywakunapa kuchilluwan wiksan kichay.

  Puna ayllukunapiqa santus p'unchawpi huk uwiha khallasqatam risasqaykimanta quykusunki.

• kallchay - (r). kinuwatapas saratapas qañiwatapas hawastapas ichhunawan rutuy.

  Kinuwata kallchaspaqa aswan ch'akinanpaqpas aswan puquykunanpaqpas arkuspa saqinchik.

  "Para que la quinua concluya de secar y de madurar se la deja en gavillas luego de segarla."

• k'allma - (s). sach'akunapa mallkikunapa pallqa pallqa yuran.

  Kusikuy p'unchawkunapi runakunaqa karpata sayarichinku iwkaliptu k'allmakunawan allichaspa.

• kallpa - (s). imapas kuyuchiq, wiñachiq, hukman kutichiy atiqpas.

  Wayrapas Intipas unupas runapas uywakunapas kallpayuqmi kanchik.

• kallpachay - (r). kallpata quspa hukkunata yanapay.

  Pacha mamataqa kancha wanuwanmi kallpachanchik.

• khallwa - (s). anqaswan yuraqwan phuruyuq pichitanka sayay pisqucha. waynay.

  Khallwa pisquchakunaqa parananpaqmi rikhurimun.

• kamachiq - (s). yuyaychaspa pusakuq, simasqanta uyarispa hunt'ana.

  Wasinchikpiqa tayta mamanchik kamachiq; yachana wasipiqa yachachiqninchikkuna kamachiq kanku.

• kamachiy - 1. (r). rimasqa hunt'akunan mañay. 2. (s). hunt'anapaq churasqa.

  Limaq llaqtamantas gobierno kamachikamun «machu payanta cecinakuchun» ñispa, ñinmi takiypas.

  Piruw mamallaqtanchikpiqa kanmi huk kamachikuypa kamachiynin; chay qillqasqapa sutinmi Hatun Kamay Pirwa.

• kamay - (r). musuq kawsaykuna paqarichiy. ruray.

  Apu taytanchiksi Pachamamatapas mayukunatapas quyllurkunatapas kamaq kasqa.

• kamcha - (s). k'allanapi t'uqyachispa chayachisqa mikhuy. hamk'a.

  Kay llaqtapiqa saratapas siwaratapas qañiwatapas hawastapas hamk'allanchikmi.

• k'amiy - (r). 1. runatapas uywakunatapas millay simikunawan rimapayay. 2. hukkunawan phiñakuy.

  Hatun huñukuykunapi «k'aminakuy sutiyuq» qaparinakuy kan.

• khamuy - (r). maran kiruwan mikhuykuna ñut'uy.

  Allin khamusqa mikhuykunaqa allintam hap'iwanchik, mana allin khamusqataqa kikillantam akarparinchik.

• k'analla - (s). chayqa k'allana.
• kancha - (s). rumiwanpas ch'ampawanpas k'aspiwanpas kichkawanpas wichq'asqa allpa.

  Kanchapiqa uywata wichq'anchik, kaqtaq kanchapi chakrakunatapas hark'anchik.

• k'anchay - (r). intipa, ninapa, quyllurkunapa, quripa, rirpupa llipipipiynin, illaynin.

  Intiqa runatapas yurakunatapas uywakunatapas k'anchamuwanchiktaq q'uñichiwanchiktaq.

• kanikuy - phiñasqa allqupa qapariynin.

  Allquqa suwata uyarispapas atuqta asnachispapas tuta kanikun.

• kaniy - (r). 1. mayqan uywapas sallqapas runapas kirunkunawan imapas hap'iy. 2. huk kawsaykunapas hap'ikullantaq.

  Chay wawaqa mamanpa ñuñunta kanirqusqa.

  Wawqichayqa tinasawan makinta kanirqachikusqa.

• kanka - (s). aychakunapas rurukunapas ninapipas sansapipas hurnupipas wayk'usqa.

  K'iwcha kankataqa q'uncha sansallapi huk k'allana patapi ruranchik.

• khanka - (s). qhilli, uywa kanchapi akan huñusqa.

  Uwiha khankhawanqa papapas huk mikhuykunapas sumaqtam puquykun.

• k'anka - (s). wasipi uywasqa qapariyninwan pacha willakuq mana phawaq uywa. urqu wallpa.

  K'ankaqa hatun k'akarayuq; wallpaqa huch'uy k'akarallayuq.

• k'antiy - (r). k'anti sutiyuq hatun puchkapi iskay puriq q'aytuta lluq'iman k'uyuy.

  Llikllataqa k'antisqa q'aytumanta awanku; wayitataqa puchkasqa q'aytullamanta awanku.

• kañay - (r). 1. ninawanpas sansallawanpas sañumanta rurasqakuna ruphachiy. ruphachiy. 2. kanka ruranapaqpas t'anta ruranapaqpas hurnu q'uñichiy.

  Sañu allpamanta mankatapas p'ukutapas k'allanatapas llanthullapi ch'akichispa wanupi huk tuta kañana.

• kaq - (s). tukuy ima kawsaqpas mana kawsaqpas. kikin.

  Kay pachapi kaqkunaqa: hukkuna kawsaqkuna, hukkunataq mana kawsaqkuna.

  Kay saqisqayqa kaqlla kachkasqa.

• kaqnichakuy - (r). hukkunapa imantapas hap'ikuy.

  Chayqa lapischaymi karqan, kunan paymi kaqnicharqakapun.

• k'aray - (r). aycha qarapas k'irichapas rawraqhina nanay.

  Surump'iwan unqusqa ñawiqa millaytam k'arakun.

• k'arku - (s). ima mikhunapas malliykusqaqa p'uchqu.

  Mana allin ch'irwasqa ch'uñuyuq chayruqa millay k'arku.

• k'arpa - (s). sañu mankakunapa p'akisqa puchun.

  Manka k'arpapiqa allqumanmi qaranku.

• karu - (s). may unay purinapi, mana qayllapichu.

  Qusqumanta Limaqkamaqa ancha karum, karrupas yaqa iskay p'unchawpim chayan, aviónkaq ichaqa huk urallapi.

• khasay - (r). hunt'a mikhuykusqa qhipamanta wiksanchikmanta «kha» ñispa wayra kutichimuy.

  Wayratawan mikhuykuspam millaytaqa khasanchik.

• k'askay - (r). imapas pipas hukman chimpaspa mana t'aqakuy munay. ratakuy.

  Papil p'anqachakunataqa lawachawanmi k'askachina.

• k'aspi - (s). yurakunapa kuchusqa ch'aki rakhu tullun.

  Ñañu k'aspikunawanmi ichhu wasitaqa ruranchik.

• kasukuy - (r). uyarisqatapas kamachisqatapas ruray. ari ñiy. kayqa kastilla simimanta hamun.

  Kaypiqa kamachisqata allinta uyarispa kasukunki.

• k'ata -
• khatatatay - (r). chirimanta chukchuy.

  Ukhunchik khatatataptinqa k'upa kisa hampi unuta upyaykuna.

• kawallu - (s). tawa chakiyuq turu sayay qiwa mikhuq q'ipikuq uywa. kayqa caballo kastilla simimanta hamun.

  Huk kawalluqa iskay llamapa q'ipinanta apan, ichaqa sasa ñankunata mana yaykuyta atinchu.

• kawitu - (s). k'aspimantapas k'ullumantapas tarpusqataq watasqataq puñuna.

  Hawa llaqtakunapiqa k'ulluchakunata qara watuwan wataspa, pampa hutk'upi sayachispa kawituta rurakuyku.

• kawpuy - (r). q'aytuta iskaychaspa hukllaman kururay.

  K'antinapaqqa ñawpaqtaraq q'aytuta kawpuna.

• kawsariy - (r). runapipas uywakunapipas yurakunapipas wañusqamanta wakmanta kutimuy.

  Chay añastaqa kawallus hayt'arquspa pampataraq chutarparisqa; chaymantas añasqa pisi pisimanta kawsarimullantaq.

• kawsay - 1. (r). runakunapa uywakunapa sallqakunapa yurakunapa kay allpa patapi paqariynin, wiñaynin, miraynin. 2. (s). kay pachapi runapas uywakunapas yurakunapas wañunankama tiyasqan. tukuy ima rurasqakuna, tukuy ima uywasqakuna, tukuy ima ruruchisqakuna.

  Runapas uywakunapas yurakunapas wayrata upyaspa kawsanchik.

  Hatun llakipim kawsani, kawsasqayqa manam kawsaychu.

• kay - 1. (r). imapas kawsay, maypipas tiyay, kunanpas ñawpaqpas qhipamanpas tiyay. 2. (s). rimaqpa qayllanpi kaqta rikuchikun.

  Kay hatun turuyqa ñawpaq tullulla karqan, kunanqa llamk'aspaña aychasapa kapun.

  Kaypas chaypas chaqaypas kikillanmi, llapanpas allin sirasqam.

• khaya - (s). uqa ch'uñusqa unupi tuntasqa mikhuy.

  Uqata watantin mikhuyta munaspaqa uqa khayata rurana, chayqa waqaychay atiy.

• k'ayra -
• k'ayrapim -

• kichay - (r). imapas wichq'asqa kaptin qispichiy, kachariy.

  Chay punkuta kichaspa papa muhuta hurqumuychik.

• k'ichiy -
• kichka - (s). wakin yurakunapa rapinpipas tulluchanpipas yawrichaman rikch'akuq allakuqnin.

  Sank'ayuqa millay allakuq kichkayuq waraqupa misk'i ruruchanmi.

• kikin - (s). mana wakchu, paypuni.

  Kay runapunim wakataqa aparqun, kikinmi, ñuqaqa allinta riqsirquni.

• kikinchay - (r). pichus maychus kasqanta allinta riqsiy. tariy.

  Kay rimaykunapa ruraqninkunataqa ña kikincharquniña.

• k'ikuy -
• killa - (s). 1. hanaqmanta tuta k'anchamuq allpa muyupayaq hatun quyllur. 2. kimsa chunka p'unchawpa sutin.

  Paray pachapiqa wawa killapi parallanpuni; hunt'a killapitaq uywakuna wachan.

  Paquchaqa chunka hukniyuq killamanta wachan.

• k'illay -
• k'illichu -
• k'illimsa -
• kimsa - (s). yupaypiqa iskayman huk yapasqa.

  Wawqiykunaqa kimsa kanku, panaykunapas kimsallataq.

• kinray - (s). urqukunapa qhatan,

  Wayk'u papaqa urqu kinraykunapi chaninta puqun.

• k'intu -
• kinuwa - (s). urqu suyukunapi runa sayay wiñaq mikhuna yura.

  Iskuyuq kinuwa hak'u masamantaqa k'ispiñuta ruraspa phutinchik.

• khipu - (s). 1. p'achapas q'aytupas huk kawsaypas watasqa. 2. hayk'a kasqan yachanapaq ñawraq llimp'i q'aytukuna watasqa. 3. llamk'aqkuna qhawaq runa. 4. ch'unchull lluphakuy.

  Warmikunaqa kukankuta huk istallapi khipuspa apaykachanku.

  Ñawpa inkakunaqa q'aytu khipusqapis hayk'a imankupas kasqanta yachasqaku.

  Hacienda tiempo khipukunaqa' «nina qallum» karqanku.

  Ch'unchull khipuwanmi chay runaqa wañusqa.

• khipuna - (s). phulluman rikch'akuq chiri mikhuykuna watasqa apakunapaq awasqa.

  Khipunapiqa tunta phasitawan, aycha t'imputawan uchu kutatawan yarqayniypaq wataykapuway.

• k'iri -
• kirkinchu - (s). añas sayay waqraman rikch'akuq wasayuq, pampa t'uqukunapi tiyaq sallqacha.

  Kirkinchuqa makinkunapi añasmantapas aswan ari silluyuqmi.

• kirpay - (r). p'ukuwanpas (chuwawanpas) puruñawanpas mankakunapa simin wichq'ay.

  Maqmataqa puruñawan kirpaykuy.

• kiru - (s). mikhuykuna kutanapaq siminchikpi tullukuna.

  Kuchuq kiruqa aycha kuchunapaq, maran kirutaq mikhuykuna kutananpaq.

• kisa - (s). papa yuramanta pisipacha sasaynillayuq kichkayuq kanikuq yuracha.

  China kisaqa mana t'ikayuqpaschu manataq kanikuqpaschu, aswanpas wayrasqapaq hampi.

• k'iski -
• k'ispiñu -
• kisu - (s). kuwahuwan hap'ichisqa as q'uñi lichimanta k'umpa atisqa. kastilla simimanta mañakusqa.

  Kisutaqa ñuñuq uywakunapa qhiqichanta puquchispapas, sank'ayuta puquchispas pastilla kuwahuwan hap'ichispapas atillanchikmi.

• kiswar - (s). anti urqukunapi qulliman rikch'akuq hatun sayay wiñaq sach'a.

  Kiswar muhuqa chunka pichqayuq p'unchawmantam ch'ikchimunanña.

• kiwicha - (s). kinuwaman rikch'akuq aqu allpakunapi wiñaq chuqllusapa mikhuna yura.

  Kiwicha rurutaqa mayllasapa hamk'anku chaymantataq qhunanku. Kiwicha hak'uqa misk'illaña.

• khiwiy - (r). 1. puruñapi runtu phusuquchiy. 2. q'aytu kururay.

  Runtupa yuraqnillanta phusuquman rikch'akuq kanankama khiwirquy.

  Kay q'aytuta iskay pataraman khiwirqapuway.

• khuchi - (s). allqu sayay ch'awar millwayuq aychanrayku wiranrayku michisqa uksiq uywa. kastilla simimanta mañakusqa.

  Khuchichataqa ch'uyapi tiyachina, mikhunata qarana, kaqtaq wasintapas pichapuna, unutapas armakunanpaq churapuna.

• k'uchi -
• k'uchu -
• kuchuch - (s). maki tullukunapa chawpi muqun.

  Kuchuchninwanmi takarquwan, chayqa manam allin pukllaychu.

• kuchuchu - (s). chayqa kuchuch.
• kuchuy - (r). ima hatun kawsaymantapas kuchilluwanpas kuchunawanpas hachawanpas k'ullu kuchunawanpas huk chikan t'aqay. wit'uy, rutuy.

  Hayaqinchik t'uqyarquptinqa hampi kamayuq wiksanchikta kuchurquspa pichawanchiktaq siraykapuwanchiktaq.

• kukuchi - (s). mana allin uraskunas ququruchiyuq runahina tuta puriykachan allquhina awllakuspa. kukuchiqa runatas mikhun.

  Wawakunaqa tuta mana puriykachayta munankuchu kukuchita manchakuspa.

• kukuli - (s). chay sutiyuqqa huk urpicha.

  Kukuli urpichaqa sach'a patakunamanta munayta takimun.

• kukupin - (s). wiksa qallaypi yana ñiraq aycha. kukupinqa hayaqita huk unukunatawan ruramun, chaykunaqa mikhusqakuna yanapanapaq. k'ipchan.

  Phiñakuptinchikqa kukupinninchik anchata llamk'aspa punkin, chaytaq hayaqinninchik ima t'uqyanman.

• kulli - (s). puka anqasman rikch'akuq llimp'i. aqha ruranapaq sani sarapa llimp'in. q'uyu.

  Kulli sarata t'impuchispa kulli aqhataqa ruranku.

• kullku - (s). «kullkúy kullkúy» ñispa takiq huch'uy urpicha.

  Kullku urpichaqa pampakunapi k'ita muhuchakunata mikhunanpaq pallakun.

• khullu - (s). ima kawsaypas runapas yurakunapas uywakunapas pisi sayaynillayuq, mana hatunchu. huch'uy.

  Khullu papamantaqa ch'uñuta ruranchik.

• k'ullu -
• k'umpa -
• kumpay - (r). imatapas pitapas sayakuchkasqanmanta urmachiy.

  Mana yuyaywan pukllaspaqa kumpanakusunmanmi.

• k'umuchiy -
• kunan - (s). pachamanta rimaspa mana ñawpaqpaschu qhipamanpaschu, kay kikin pacha.

  Qayna wataqa chunka watayuq karqani, kunan wataqa chunka hukniyuq watayuq kani, hamuq qhipa watamanqa chunka iskayniyuq watayuq kasaq.

• kunka - (s). 1. qhasqumanta k'akikama ñañulla ukhunchik, uywakunapipas sallqakunapipas. 2. takiyninchik, qapariyninchik.

  Allqutaqa kunkamanta watana.

  Uyarina kunkamanta rimamunki.

• kuntur - (s). aycha mikhuq, yuraq kunkayuq hatun yana pisqu.

  Kunturpa runtunpas runtu qaranpas, phurunkunapas yawarninpas aychanpas tullunpas achka unquykunapaq ancha allin hampim.

• k'upa -
• kuraq - (s). uywakunapipas sallqakunapipas runapipas pichus ñawpaq paqarimuq, imachus aswan hatun, aswan achka.

  Kuraq turayqa Qusqupi llamk'an, sullk'a turaytaq kay kikin llaqtapi.

• kurku - (s). sach'akunapa rakhu tullun, k'ullun, llaqllasqa rakhu k'aspi.

  Chaka runanapaqqa iskay kurkuta aysamusunchik.

• k'urpa -
• kursus - (s). ruphaymantapas chirimantapas yawarniyuq q'icha unquy. kastilla simimanta mañasqa.

  Kursus unquypaqqa paltay ruru ruphachisqata kutaspa upyana.

• kuru - (s). 1. rurukuna, rapikuna mikhuq mana chakiyuq sallqacha. 2. chay sallqachapa mikhusqan. 3. api api kaspa q'illaykuna q'illuyasqa.

  Yana uhu hampinapaqqa aña kuru hamk'asqam ancha allin.

  Chay kuru papataqa khuchiman qaraykamuy.

  Chay ruranakunataqa allin ch'akipi waqaychanki, mana chayqa kururqunqam.

• kurur - (s). q'aytu k'umpachasqa uma.

  Llikllata allwispaqa kurur q'aytukunata allwiqkuna pampanta wisch'unakunku.

• kururay - (r). q'aytu k'umpachay.

  Q'aytutaqa mana rumipichu kururana, mana tukukuq kananpaqqa asnucha sutiyuq tulluchapipas durasno ruruchapipas kururana.

• kusikuy - (r). imamantapas hunt'asqa sunquntin kay, llakikuyqa riqsikunpaschu.

  Wiksanchik hunt'asqa kaptinqa kusisqalla imatapas ruranchik.

• k'usi -
• k'usillu -

• kuta - (s). rumipipas maranpipas qhunapipas ch'aki mikhuykunapas huk kawsaykunapas ñut'usqa.

  Uchu kutataqa kay p'ukuchapi huqarimuy!

• kutay - (r). ima mikhuytapas huk kawsaykunatapas ñut'uy, hak'uy.

  Ñawpaqqa maranllapi imatapas kutakuq kayku; kunanqa imatapas mulinullapi kutarqunku. Chayqa wak q'apayniyuq.

• kutichinakuy - (r). hukkunaman imaña ayqisqapas mañasqapas chaskikapuy.

  Punu runakunaqa mikhunatapas upyanatapas raymikunapi ayninakunku, chaytaqa qhipa watakunaman kutichinakapullanku.

• kutipakuy - (r). k'amisqaña kaspapas maqasqaña kaspapas atisqaña kaspapas churanakuy, simi simipura hap'inakuy.

  Chanin kutipakuyqa ancha allinmi, mana chayqa sarusqallapunim kasunchik.

• kutiy - (r). maymanta hamuspapas kikinman ripuy, kikinman chayay.

  Ruphay p'unchawpi quchakunamantaqa wapsi hanaqman wichan, chaymantataq paraspa kutimun.

• kututu - (s). uqru quwi.

  Pichqa ruk'anayuq kututuqa hatun aychayuqmi.

• k'utuy -
• k'uychi -
• k'uyka -
• kuyuy - (r). mana qasi kay, mana sayay imapas ruraypuni.

  Kay pachapiqa tukuy imapas kuyunpunim: unu phawan, wayra phukun, yawarninchik purin, qaqalla kikinmanta mana kuyurinchu.

• khuyuy - (r). chayqa huywiy.
• k'uyuy -

• lachiwa - (s). wayrunqup yana ch'umpi wiramanta misk'i churanay.

  Wawakunaqa wayrunqup lachiwanmanta misk'ita huñumunku.

• lakawiti - (s). ratakuspa riq mikhuna ruruyuq mallki.

  «Lakawiti uma» ñispa k'aminakuy kan.

• lamar - (s). achka kachi unuyuq hatun hatun qucha. mama qucha. kastilla simimanta mañakusqa.

  Lamar quchapiqa imaymana rikch'aq challwakuna kan.

• laqha - (s). tutayaq, imapas mana rikukuy atiy.

  Laqha tutakunapiqa manam puriykachanachu, laq'akusunmanmi.

• laq'akuy - (r). qunqayllamanta kallpawan urmay.

  Wawaqa hamp'atuhinaraqmi laq'akamusqa.

• laq'ay - (r). t'uruqanpas ima apiyasqawanpas kallpawan wisch'uy.

  Musuq wasi pirqataqa t'uruwanraq laq'arquna.

• laqu - (s). mayukunapipas quchakunapipas q'umir millwahina rumikunaman ratasqa wiñaq qura.

  Ruphay unquypaqqa laquwanmi mat'inkutapas, wiksankutapas q'ipichakunku.

• lat'ay - (r). hamp'atuhina tawa chakimanta puriykachay.

  Pusaq killayuq wawaqa lat'aspaña puriykachakun.

• lawa - (s). ch'aki rurukuna kutamantapas apiyasqa rurukuna kutamantapas wayk'usqa mikhuy.

  Punu llaqtakunapiqa iskuyuq kinuwa lawata wayk'unku. Iskutaqa «q'atawi» ñinku.

• lawray - (r). chayqa rawray.
• layqa - (s). 1. apukunamanta mañakuspa allintapas mana allintapas ruraq runa. kuka qhawaq, altu misayuq. 2. apukunamanta mañakuspa qurakunawan hampikuq runa.

  1. Layqa runakunaqa hamp'atutas kichkawan t'iparquspa wasinchikman churan; chaytaqsi ñuqanchikqa yanqallamanta unqunchik.

  2. Layqaqa kukata qhawaqpa apukunamanta mañakuspa unquq wawata t'ikakunawan qhaqun.

• layu - (s). kimsa rapichayuq pampakunapi wiñaq hampi quracha. chikmu.

  Puka layupa saphinqa uhu unquymanta hampiwanchik.

• liqiliqi - (s). «liq liq liq» ñispa qapariq p'allta umachayuq, hak'akllu sayay uqi pisqucha.

  Liqiliqiqa atuqta rikuspas qaparin.

• lirp'u - (s). chayqa rirp'u.
• lirq'u - (s). mana allin ñawiyuq, kinraymanta qhawakuq runa.

  Wawakunapa ñawin mana lirq'uyananpaqqa sinqachanpa tukukuyninpi qhichinchawan llimp'inku.

• liwi - (s). chayqa riwi.
• liwru - (s). achka rapiyuq ñawinchanapaq qillqasqa. kastilla simimanta mañakusqa.

  Liwrutaqa runa simipi «qillqasqa mayt'u» ñispa sutiyanku.

• lukma - (s). mansana sayay yunkapi wiñaq misk'i ruru.

  Watyakuri Apuqa muhuntas lukma ruruman sut'uykachispa Kawillaka ñustapa qayllanman urmachimun.

• llaki - (s). imamantapas phutisqa tarikuy, mana kusisqachu.

  Mana paraptinpas, anchata paraptinpas chakra llamk'aq runaqa hatun llakipi tarikun.

• llalliy - (r). llamk'aypipas, maqanakuypipas, imapipas hukkuna atipay, atiy.

  - (v). to win something in work, an arguments/conflict, or something.

  Wik'uñaqa phawaspa allquta llallinmi.

  "The vicuña beats the dog at running."

• llama - (s). paquchamanta aswan hatun sayayniyuq, q'ipi apaq, punakunapi tiyaq mikhuna wasi uywa.

  Llamaqa imatapas kimsa aruwata q'ipin, huk hawallapitaq hisp'akunpas akakunpas.

• llamiy - (r). imatapas maki ukhuwan llamkhay, tupapayay.

  Muñata maskaspa kisata llamiykurquni, chaymi ]wachkan.

• llamkhay - (r). imatapas huktawan huktawan hap'iykachay. llapch'ay.

  «Imapaqtaq llamkhapayanki, rantinkichu?» ñispa p'acha qhatuq warmikunaqa anyakun.

• llamk'ay - (r). kawsanapaq imakunapas umawan, makiwan, chakiwan ruray.

  Mana ll'amk'aspaqa manam mikhunanchik kanmanchu, mana mikhuspaqa wañusunmi.

• llamp'u - (s). 1. allpapas, ima ñatusqapas mana ch'akisqa, mana sinchiyasqa. 2. mana phiñakuq sunquyuq runa.

  1. Llamp'u mana kachiyuq lichipa wiranqa k'irichakuna hampinapaqmi allin.

  2. Tayta mamaqa llamp'u sunqu kaspa wawakunataqa yuyaychananchik.

• llamt'a - (s). chayqa yamt'a.

• llanka - (s). mankakuna ruranapaq api kaspa makiman ratakuq allpa. hukkunaqa llink'i ñinkupas llank'i ñinkupas.

  Warmakunaqa llanka allpamanta uywachakunatapas mankachakunatapas pukllanankupaq rurakunku.

• llank'i - (s). chayqa llanka.
• llant'a - (s). chayqa yamt'a.
• llanthu - (s). intipa k'anchaynin mana aypasqan hawa.

  Api llankamanta mankata ruraspaqa llanthullapi ch'akichina, mana chayqa raqrakun.

• llañu - (s). chayqa ñañu.
• llapan - (s). mana huk puchuqniyuq.

  Huk'uchataqa llapallanta misi mikhurqapusqa.

• llaqillaqi - (s). hatuchaq rapiyuq karu puriq saphiyuq pampakunapi wiñaq hampi quracha.

  Llaqillaqi saphi t'impuchisqa hampi unuqa yawarta ch'uyayachin.

• llaqllay - (r). k'aspimantapas kurkumantapas k'ullumantapas asnillan hurquy. ñañuyachiy.

  San Pidru llaqtapiqa kurkukunata llaqllaspa munay tiyanakunata ruranku.

• llaqta - (s). achka runakunapa tiyanan wasikunapas allpapas.

  Ñuqanchikqa Piruw Mama Llaqtapim paqarirqanchik.

• llaqway - (r). p'ukutapas ima ikhunatapas allquhina qalluwan misk'ichiypas, hampiypas, chuyanchaypas, munaypas.

  Allquqa llaqwakuspa k'irinta allinyachin.

• llasa - (s). imapas mana huqariy atiy.

  Papa q'ipiqa pisi llasalla, quriqa pisilla anchata llasan.

• llasaq - (s). imapas ancha achka, mana yupay atiy.

  Wansu llaqtayuq runakunaqa llasaq paquchayuqmi kasqaku.

• llawlli - (s). yuraq puka kulli t'ikayuq, runa sayay, rawrachinapaq kichkayuq yura.

  Chakrakunataqa llawlli yurakunawan kanchaspa amachanku.

• llawsa - (s). aysakuq thuqaypas, unupas, yawarpas.

  Unquy allquqa sut'illa llawsa thuqaynintin ch'uspita hap'ispa phawaykachan.

• llika - (s). 1. ñañu wirapas awaypas, urukunapa awasqanpas. 2. ñawipi aychapas.

  1. Wayrasqa runataqa wasi llikawan q'apachina, kaqtaq yuyaynin chinkachikuq runatapas.

  2. Ñawi llika unquytaqa ch'ichi uruchawansi pichachina.

• llik'iy - (r). awasqatapas papil rapitapas kawsaqkunapa qarantapas makillawan qhasuy, kichay.

  Machasqa runaqa urmaspa uma qaranta llik'irqukusqa.

• lliklla - (s). q'aytumanta awasqa q'ipikunapaqpas chirimanta hark'akunapaqpas warmi p'acha.

  Kurawata llaqta sipaschakunaqa munay pallay llikllachapi q'ipiykusqa puriykachanku.

• llillisqa - (s). mana mayllasqa kaspa kawsaqkunapa ukhun ismuy.

  Wallwak'unpi llillisqa wawakunaqa anchata waqanku.

• llimp'i - (s). ñawinchikpa rikusqan kawsaqkunapa mana kawsaqkunapa kaqnin.

  K'uychipa llimp'inkunaqa kaykunam: kulli, anqas, yuraq anqas, q'achu q'umir, q'illu, puka q'illu, pukantin.

• llimp'iy - (r). siq'isqakunatapas huk kawsaykunatapas llimp'ikunawan llusiy.

  Kimsa wasita siq'irquspayki pukawan, q'illuwan, anqaswan ima llimp'irquy.

• llink'i - (s). chayqa llanka.