Proto-Jabuti reconstructions:
Proto-Jabutí reconstructions (Nikulin 2020):[1]
| Portuguese gloss | Proto-Jabutí | Arikapú | Djeoromitxí |
|---|---|---|---|
| acordar | *pa | pa | pa |
| mascar | *pa | pa | pa |
| braço, galho | *ǰapa | capa | hapa / rapa |
| lua, baía, lagoa | *kupa | kupa | kupa |
| jia | *pə(e) | pə | pəe |
| cana | *pə | pə ‘cana’, (?) mbəpə ‘taboca’ | (?) ôpə ‘taboca’ |
| bater | *pəpə | pəpə ‘apanhar, bater, apalpar’ | pəpə ‘bater (palmas)’ |
| pescar com timbó | *mĩnũ-pəj | minũ-paj | minõ-pə ‘festa de bater timbó’ |
| flatular | *pə̂j | pəj | psi |
| perigoso, medo | *py | py ‘perigoso, esconder-se’ | pi ‘ter medo’ |
| cru | *py | py | pi |
| ouvido, orelha | *nĩpy(-ko) | nĩpy-koj | nĩpi(-kö-) |
| descer | *ǰupy | cupə | hupi |
| verde, imaturo | *kapy | kapy | kapi |
| coelho | *kopy | kopy | köpsi |
| cintura | *po | po | ɸö |
| mão-de-pilão | *po | krokro-po | ɸö |
| voar | *ǰopo | copo | höɸö |
| pescoço | *kopo | poko ~ kopo | köɸö |
| esquerdo | *ǰapoɴ | capo | haɸõ / raɸõ |
| comer | *pô | pô | ɸô |
| coruja | *pôpô | pôpô | ɸôɸô |
| desatar, soltar | *ǰôpô | côpô-nã | hôɸô |
| murucututu | *pupu ~ *pupô | pupu(-cici) | huhô (esperar-se-ia *ɸuɸô) |
| assoprar | *pupu | pupu | ɸuɸu ‘buzina’ |
| mãe-da-chuva | *pupu | pupu | ɸuɸu |
| apagar | *pe | pe | pe |
| joelho | *mbepe ~ *pepe | mẽpe | pepe |
| lavar | *pi | pi | psi |
| tataíra | *mbe-pĩ | me-pĩ | be-pĩ |
| pé | *praj | praj | pa |
| sobrinhos fraternos | *praɴ | pra | ɸõ |
| banco, assento, esteira | *nĩprəj | nipraj | nĩpe |
| chegar | *proj | prəj | pe |
| roçar, derrubar | *proɴ | pro ‘roçar, capinar, bater’ | ɸõ ‘derrubar’ |
| barriga | *pri-ka | pri-ka | pi-ka |
| clarear | *mba | ma | mba |
| fígado | *mbə | mbə | bə |
| meio, centro | *mbə | mbə | bə |
| ouvir, entender, saber | *mbə | mbə | bə |
| colar | *mbə(…) | mbə | bəru |
| mulungu, tento | *mbə(…)-čã | mbə-hã | bəru-hõ |
| mole, frouxo | *mbəmbə | mbə̃mbə | bəbə-be |
| estar cansado | *ǰambə | cãmbə | habə / rabə |
| cheio | *mbə̂j | mbəj | ĵe-bzibzi-tã ‘todo; acabar’ |
| tarumã | *(a)rymby | arymby | hemi |
| roubar | *ǰumbyj | cumãj | hubi / rubi |
| fechar, apertar | *mỹ | mã | ĵe-mĩ ‘fechar, estar entupido’ |
| levar | *nĩmỹ | nĩmã | nĩmĩ |
| chocar | *ŋgre-mỹ | rẽ-mã | ĵe-mĩ |
| pesado | *kômỹ ~ *kumỹ | kômə̃ | kumi |
| chorar | *mbo | mõ | bö |
| falar, contar | *pambo | pamõ | pabö |
| japu | *rimbô | rĩmbô | hibô |
| algodão | *ǰambôj | cãmbôj | habzi |
| cará | *mbu | mbu | bu |
| aquele | *mbu… | mbue-hã | bupe |
| lagarta-de-fogo, besouro-de-chifre | *ǰambuj(-kakə) | cãmbuj | habzi-kakə |
| novo | *kambu | kãmbu | kabu |
| rio (afluente do Rio Branco) | *kômũ | kômũ | kôma |
| céu | *mbe(-ko) | mẽ | be-kö-kö, be-nõhi ‘nuvem’ |
| aconselhar | *mbe | mẽ | be |
| paxiubinha | *kumbe | kume | kube |
| capemba, broto | *kumbe | kume ‘capemba’ | kube ‘broto de açaí’ |
| abelha, mel | *mbej | mbi ‘abelha’ | be ‘mel’ |
| caba | *mbej-ŋgre | mi-rẽ; mbi-co ‘mel’ | be-ĵe |
| jenipapo | *mbɪ | mbɪ | bi(-ka) |
| água | *mbi | mbi ‘água, rio’ | bzi-ru(-kuku) ‘água’; hi-bzi ‘chicha’ |
| dor, doer, doença | *ǰombi | cõmbi | höbi / röbi |
| jararaca | *mrãj-ǰombi | mbrãj-cõmbi | mẽ-röbi |
| espremer, abortar | *mĩ | mĩ ‘fechar, sufocar, espremer, abortar’ | mĩ ‘espremer, abortar’ |
| apertar, abraçar | *ka-mĩ | ka-mĩ ‘abraçar, apalpar’ | ka-mĩ ‘abraçar, apertar’ |
| terra, chão | *mĩ | mĩ | mĩ |
| barro | *mĩ-ka | mi-ka | mĩ-ka |
| barro, argila | *mrã ~ *mbra | mbrã | ma |
| banhar | *mrã ~ *mbra | mbrã ‘dar banho’ | ma |
| cobra | *mrãj | mbrãj | mẽ |
| pó, cinza | *mbrə | mbrə ‘pó’, pikə-mbrə ‘cinza’ | ka-mẽ |
| amendoim | *kʊmbrə̂j | kũmbrəj | kômẽ |
| bater | *tãmrỹ | tãmbrã | tömĩ |
| relâmpago | *mrỹj-mrỹj(-mrỹj) | mbrãj-mbrãj-mbrãj | mĩ-mĩ |
| mingau | *mbre | mbrẽ ‘mingau, papa, esmigalhado’ | ma ‘mingau, goma’ |
| lama | *nũmbre | mbi-nũmbrẽ | nõma |
| samaúma | *kumbrejɴ | kũmbri-prika | kume-pika |
| roer | *wəbəw | wəwəw | wəô |
| bom | *čabi | hawi | hai(-)nẽ |
| flor | *ǰawa | cawa | hawa / rawa |
| caranguejeira | *ǰawa | cawa | hawa-nô |
| cantiga | *ǰôwa | côwa | hôwa / rôwa |
| quati / onça (?!) | *waj | waj ‘quati’ | wa ‘onça’ |
| fel | *wəwə | wəwə | wəwə-ka ‘fel’, wəwə-rö ‘amargo’, wəwə ‘remédio de itãtõa’ |
| ave grande, divindade | *kəwewe | kəwewe ‘ave maior que o araçari, branca com vermelha, de bico comprido, alimenta-se deovo de galinha’ | kəwewe ‘o mais inteligente dos deuses’ |
| caminho | *wi | wi | wi |
| curar | *wi | wi | wi |
| subir | *ǰu(w)i | cuj | huwi / ruwi |
| NEG | *tã | tã | tõ |
| dormir | *nũtã | nũtã | nõtõ |
| piolho | *taɴ | ta | tõ-ĵe |
| perder, desaparecer | *əjtaɴ | ata | ətõ |
| estrondear, estourar, espocar | *mbətaj | mbətaj | bətaj |
| trazer | *tə | tə | te |
| recipiente, vasilha | *tə-kə | tə-kə | |
| útero | *tôɴ-…-tə-kə | tõã-tə-kə | tô-te-kə |
| língua | *nũtə | tə-re | nõte |
| urinar | *ǰitə | hite / rite | |
| bexiga | *ǰitə-kə | citə-kə ‘bexiga’ | tö-rite-kə |
| carregar | *katə | katə | kate |
| coco de aricuri | *mbətəj | mbətaj | bəte |
| unha, garra | *nĩkətəj | nĩkətaj | nĩkəte |
| coar, peneirar | *tə̂ rə̂ | tərə | tôrô |
| resto (de comida) | *tə̂j | təj | ti |
| rede | *ty | ty | te(-)tə |
| pente-de-macaco | *ǰawa-ty | cawa-ty | hawa-te |
| esmiuçar | *tyty | tyty | titi (ausência inesperada de *y > e após coronal) |
| enfiar | *tỹ | tã ‘vestir, enfiar’ | tĩ |
| enviar, mandar; embora | *mbətỹ | mbətã | bətĩ |
| sobrinha | *toj | i-təj ‘sobrinha, primos, filhos dos primos’ | te(e) ‘sobrinha, sobrinho’ |
| puxar, esticar | *tojtoj | təjtəj | tete |
| brincar | *čãtojɴ | hãtəj | ĵe-hõtõ |
| zogue-zogue | *kotô | kotô | kötô |
| rodear, rodar | *ôtô | ôtô | ôtô |
| gordura | *tôɴ | tô-ka | tõ |
| coração | *mbə-tutu(-ka) | mbə-tyty-ka ~ mbə-tutu | bə-tutu-ka ‘coração; ponta roxa que fica no final do cacho de banana’ |
| cuité | *tũtũ | tũtũ | tôtô-me-kakə |
| coceira | *kati | kaci | kati |
| engolir, beber | *nã | nã ‘engolir’ | nõ ‘beber’ |
| fazer sexo | *nã | nã | — |
| gongo de coco | *ǰanã | canə̃ | hanõ |
| timbó | *tanãj | tanãj | tanẽ |
| outro | *ǰəjnãj, *čəjnãj | canaj, hanaj | rənẽ |
| pupunha | *onỹ | onə̃ | önĩ |
| torcer | *tənỹj | tənə̃j | |
| cotovelo | *tənỹj-ka | capa-tənə̃j-ka | tenĩ-ka |
| peixe | *mĩn | minũ | minõ |
| pescar com timbó | *mĩnũ-pəj | minũ-paj | minõ-pə ‘festa de bater timbó’ |
| ponta | *nĩnũ | nĩnũ | nĩnõ |
| cocar | *kanũ | kanũ | kanõ |
| carne | *nĩ | ni | nĩ |
| espinho | *(ku-)nĩ | (ku-)ni | nĩ ‘folha’, ku-nĩ ‘espinho’ |
| corda, nó | *nĩ | ni ‘corda’ | nĩ ‘punho de rede’ |
| fezes | *tonĩ | toni | töni-kôa-kakə ‘vira-bostas’ |
| nariz | *nĩnĩ | nĩnĩ ‘bico’, nĩnĩ-ka ‘nariz’ | nĩnĩ-kö ‘nariz’ |
| taperebá | *ôrə(j)nĩ | ôrənĩ | ôrenĩ |
| sal | *kukənĩ | kukənĩ | kukənĩ |
| acompanhar, complemento | *konĩ | konĩ | könĩ ‘mistura de alimentos’ |
| cuandu | *kunĩ | kunĩ | kunĩ |
| ABL | *kunĩ | kunĩ | kunĩ |
| cinturão, faixa, tocaia | *ônĩ | ônĩ ‘cinturão, faixa’ | ônĩ ‘tocaia’ |
| lesma sp. | *ôɴnĩ-(ti-)re | ônire | õnitire |
| costela | *ra-ĵi | ra-ci | ha-ĵiha-ĵi-rö / ra-ĵi-rö ‘magro’ |
| aricuri | *ôraɴ | ôra | ônõ |
| vermelho | *nũraw | nũrãw | nõrö |
| tucum | *nũrã | nũrã | nõnõ |
| garapeira | *kunũrãw | kunuraw ‘garapeira sp., cumaru-de-ferro’ | kunono |
| ver, conhecer, visitar, mostrar | *əjrã | arã | ənõ |
| assar | (?) *rə | rə (caso Djeoromitxí he não seja cognato com Arikapú ci) | he |
| jatobá | *ndə̂ rə | nərə | nôre |
| castanha-do-Pará | *ôrə | ôrə | ôre |
| vespeiro grande | *tə̂ rətə̂rə | tôrətôrə | tərətərə (preservação inesperada de *ə após coronal) |
| muruci | *werə̂ | werə | werô |
| ninho | *urə̂j ~ *ôrə̂j | urəj | ôri |
| comprido, longe | *tərə̂j | tərəj ‘longe’ | təri ‘comprido’ (preservação inesperada de *ə após coronal) |
| vermelho, arara-vermelha | *pyry | pyry ‘vermelho’ | pire ‘arara-vermelha’ |
| macaco-prego | *mbiry | mbiry | bzire |
| cupim | *cəjryry | karyry | cerere-ka ‘cupinzeiro’ |
| seco | *kory | kory | köri ‘torrar, fritar’ |
| preto, escuro, sujo | *kəry | kəry ‘preto, escuro, sujo, noite’ | kəre ‘impingem’ |
| desembaraçar, pentear | *kryry | kryry | kiri |
| urutau | *ury | ury ‘udu, urutau sp.’ | ure-nõrö |
| limpar, varrer | *kyryj | kyryj | kiri |
| crescer, comprido | *ro | ro | — |
| querer | *iro | iro ~ irô | bziru-iro ‘ter sede’ |
| esteio, estaca | *kuroɴ | kuro | |
| ponte | *praj-kuroɴ | praj-kuro | pa-kunõ |
| xerimbabo | *roɴroɴ | roro | nõnõ |
| caverna, gruta; tapiri | *kawejro ~*kawejrô | kawirô ‘caverna, gruta’ | kawerö ‘tapiri, palhoça, choupana’ |
| saliva | *roj | ca-rəj | he-i |
| ciúme | *ǰəjrəj | caraj | həre / rəre |
| linha, fio | *re | re | re |
| macaxeira | *mbure ~ *-ô- | mbure | bôre |
| maniva | *mbure-ku ~*-ô- | mbure-ku | bôre-ku |
| rir | *ǰəjre | care | ĵe-rəre |
| avó | *kure | kure | kure |
| cócegas | *kəjdVre | karere | kədəre |
| não indígena | *ere | ere | ere |
| tripa | *nĩreɴ | nĩre | nĩnĩ-ka |
| umbigo | *nũreɴ | nũre | nõnĩ |
| BEN | *ri | ri | ri |
| virar | *pari | pari | pari ‘virar, trair’ |
| curica | *pôri ~ *-u- | puri | ɸôri |
| veia, nervo | *pôriri ~ *-u- | puriri | ɸôriri |
| cutia | *təri | təri | teri |
| taxi | *mbə̂jciri | mbəjciri-o | biciri |
| raiz | *ǰari | — | rari |
| tamanduá | *paǰôri | pacôri | parôri |
| costas | *ǰoka(…)ri | cokari-i ‘espinhaço, costas’; cokari-ka ‘corcunda’ | höka(hi)ri |
| secar | *rĩ | rĩ | i-nĩ |
| peito, seio | *nũdy | ndũndy | nõwi |
| marajá | *kady(dy) | kadydy | kai |
| veado-mateiro | *kuðə̂j | kurəj | kudi |
| WH.Q | *ča- | ha-ce ‘onde’, hã-ndə ‘quando’ | ha-ci ‘o quê’, ha-ĵô, ha-u ‘onde’ |
| semente | *čã | hã | hõ |
| olho | *čã-ka | hã-ka-r | hõ-ka |
| lágrima | *čaɴ-(ka-)y | ha-y | hõ-ka-i |
| sol | *tojɴčaɴ | təha ‘sol, ano, mês’ | tõhõ |
| espaçar / arranhar (?) | *kəčỹj | kəhãy ‘espaçar’ | kəhĩ ‘arranhar’ |
| socó | *čočo | hoho | höhö |
| tossir | *toɴčoɴ | toho | tõhõ |
| cozinhar | *če | he | bzi-he |
| irmã(o) mais nova(o) | *priče | prihe | psihe ‘irmão mais novo’ |
| 1PL | *či ~ *ǰi | ci- | hi- |
| macaco-de-cheiro | *mbiči | mbici | bihi |
| nome | *taɴči | taci | tõci |
| campo | *reči | reci | hehi |
| lastimar / morrer | *čãči ~ *čači | hãci ‘ter dó, lastimar’ | hahi / rahi ‘morrer’ |
| tucandeira | *ciči(či) | cici | cihihi |
| boca (interior) | *ǰa-ko (*ǰa-) | cã-mbi-ko ‘boca’, ca-rəj ‘saliva’ | hakö / rakö |
| dente | *ǰo | cô-krĩã ‘dente’, co-kani ‘gengiva’, co-kə ‘parte superior da boca’ | hö / rö |
| tomar banho | *ǰo | co | hö / rö |
| sangue | *ǰo(ɴ) | co | — |
| amadurecer | *ǰô | cô | hô |
| pus | *ǰô | cô | rô(ô) |
| pai | *ǰô(-ci) | cô(-ci) | hô-ci ‘papai’, -rô ‘pai, macho’ |
| avô | *ǰô-taɴ | cô-ta | hô-tõ ‘avô, deus’ |
| cacho | *ǰu | cu | ru |
| mexer | *koǰu | kocu | bziru-i-köru ‘remar’ |
| assar | (?) *ǰej | ci (caso Djeoromitxí he não seja cognato com Arikapú rə) | he |
| sair | *ciǰi | cici ‘sair, findar, ir embora’ | ciri ‘nascer, parir, botar ovos’ |
| quente, queimar | *cə | kə | ce ‘cozinhar’ |
| fogo | *picə | pikə | pice |
| indígena (etnônimo?) | *mbôrôcə̂j | mbôrôkəj-o | bôrôci |
| tampa | *čecyj | hekyj | hece |
| tutano | *cece-nĩ | cece-nĩ | cece-nĩ |
| ajudar | *nĩce | nĩce | nĩce |
| sobre, em cima | *ǰuce | cuce | huce / ruce |
| paxiúba-barriguda | *kumbici | kũmbici-prika | kubici |
| filha | *ĵici ~ *ici | cici ‘filha (chamada pelo pai)’ | ici |
| mutum-cavalo | *mbə̂jci | mbəjci | bici |
| cigana | *mbə̂jci-nũraw | mbəjci-nurãw | bici-nörö |
| uma constelação | *waciw | waciw | waci(-)ri |
| milho | *cici | cici | cici |
| grande, grosso | *cici | cici | cici |
| aranha | *cici | cici | |
| carrapato | *cici-ka | cici-ka | cici-ka |
| banana | *raɴbaci | rawaci | hõaci-tə |
| urubu | *toɴtoɴci | totoci | tõtõci |
| velho | *rojɴci | rəjci(~ci) | nõci |
| carapanã | *paciɴ | paci | pacĩ |
| inambu-relógio | *ĵôbi | côwi | ĵôi |
| trinca-culhão, pentelho-de-velha | *kuǰauĵej | kucawci | kurauĵe |
| mãe | *ĵi | ci | ĵi |
| colocar | *ĵi | ci | ĵi |
| osso | *ĵi ~ *i | ci ‘espinha’ (i ‘osso’) | ĵi |
| fumo | *paĵi | paci | paĵi |
| angico, paricá | *paĵi-čã (cf. Chiquitano *paʔi-) | paci-hã | paĵi-hõ(-kô) |
| agulha | *puĵi | puci | puĵi |
| frio, esfriar | *ĵiĵi | cici | ĵiĵi |
| sujo, turvo | *kyjĵi | kyjci | kiĵi ‘cinzento, turvo’ |
| coisa redonda | *ka | ka | ka |
| ramo, rama | *ǰika | cika | hika / rika |
| ninho de abelha | *nĩka | mbi-o-nika | be-nĩka |
| enrugar | *nĩka | nika ‘enrugar, encolher’ | nĩka ‘virar cinza’ |
| mão | *nĩkaj | nikaj | nĩka-ka ‘punho’ |
| cabeça | *kaj | kaj | kõã-ka |
| rins | *mbə-təkaj | mbə-təkaj | bə-təka ‘rins, pâncreas’ |
| roupa, pele | *kə | kə | kə ‘roupa, pele, roupa’ |
| nu | *kə-tã | kə-tã ‘nu’ | kə-tõ ‘nu’ |
| lábio | *ǰo-kə | co-kə ‘lábio superior’ | hö-kə / rö-kə ‘lábio inferior’ |
| COM | *pakə | pakə | pakə |
| jirau | *kambekə | kamekə | kabekə |
| tipoia | *karʊkə | tõa-karukə | karôkə |
| porto | *mbi-ǰakə | mbi-cakə | bzi-rakə |
| envira, cipó, corda | *ǰôkə | côkə | hôkə |
| descascar, quebrar | *kakə | kakə ‘descascar; cuia, casco, casca’ | kakə ‘quebrar’ |
| latir | *kəkə | kəkə ‘latir, conversar em tom alto’ | kəkə |
| ai! (dor) | *akə | akə | akə |
| afastar | *koky | koky | köki |
| buraco | *ko | ko | kö |
| nádegas | *nĩ-ko | ni-ko-ni | nĩ-kö |
| pedaço de pau | *ǰako | cako | pikə-rakö ‘lenha’ |
| axila | *ǰako- | cakokə | hakökakö / rakökakö |
| quarto, casa | *ǰə̂jko | cəjko ‘quarto’ | hikö ‘casa’ |
| parte exterior (?) | *kako | kako ‘ponta do cabelo’ | ô-kakö ‘parte externa do pênis’, (?) kakö ‘espaço físico apropriado, acampamento’ |
| esfregar | *koko | koko | kökö |
| pagar, preço | *kuko | kuko ‘pagar’ (cf. kukoj ‘responder por um malefício’) | kukö ‘preço’ |
| comer | *kô | kô | kô |
| Rio Branco | *a(j)rekô | arekô | arekô |
| mulher | *pakô | pakô ‘irmã mais nova (ego masculino), ‘pakô-e ‘mulher’ | pakô |
| árvore, pau | *ku | ku | ku |
| chifre | *-ku | nĩpy-ku | me-ku |
| armadilha | *(ʊ)pəku | (u)pəku | ôpəku ‘armadilha para matar tatu’ |
| terreiro | *mbiku | mbiku | biku |
| boca (exterior) | *nũku | nduku ‘lábios, boca, fim’ | nõku-tõ ‘mudo’ |
| roça | *uruku | uruku | uruku |
| assoviar | *ôku | ôku | ôku |
| moer | *kũ | kũ | kõ |
| ir embora | *kũ | kũ | kõ |
| soluçar | *təkũ | təkũ | təkõ (preservação inesperada de *ə após coronal) |
| pedra | *kra | kra | ta |
| filho, DIM | *krəj | kraj | tə |
| feder | *čikrə̂ ~ *ǰikrə̂ | cikrə | hitô |
| pássaro, inambu | *mbykrəj | mbykraj | bitə |
| pilão, cumaru-de-cheiro | *krokro | krokro | kötö ‘pilão’, kötö-e ‘cumaru-de-cheiro’ |
| crescer | *ǰokrej | cokri ‘engordar’ | höte / röte |
| ovo | *ŋgre | rẽ | ĵe ‘ovo, vagem’ |
| chocar | *ŋgre-mỹ | rẽ-mã | ĵe-mĩ |
| dançar | *ŋgre | rẽ | ĵe ‘rir’ |
| caba | *mbej-ŋgre | mi-rẽ | be-ĵe ‘caba, vespa, marimbondo’ |
| 2 | *a- | a- | a- |
| correr | *ǰôpôa | côpôa | hôɸôa |
| panela | *ôa | ôa | ôa |
| líquido, caldo | *y | y | i |
| esconder | *o | o | ö |
| fumar, sugar, beber | *o | o | — |
| bacurau | *kuǰaô | kucaw | kuraô |
| tatu | *taɴ.ô | taw-, tãw-, tãô- | tõô |
| arraia | *caôɴ | caw ~ caô | caõ |
| chupar, mamar | *u | u ‘chupar, mamar, beber’ | u |
| lagarto, calango | *ǰau | caw | hau |
| osga, lagartixa | *ǰau-re ~ *ǰaô-re | caô-re | hau-re |
| dar | *ũ | ũ | õ |
| espirrar | *ciũ | ciũ ~ cĩw | he-ciõ |
| pena, cabelo, pelo, palha | *(č)i | ka-i | hi |
| 1SG | *i- | i- | — |
| GNQ, 3 | *i- | i- ‘GNQ’ | i- |
| nojo, enjoo | *ǰakəi | cakəj | hakəi |
| taquara | *mbômbôi | mbõmbôi | bôbôi |
| cheirar | *ĩ | ĩ~ĩ~ĩ | ĩ |
Proto-Jabutí reconstructions by Voort (2007):[2]
| No. | Portuguese gloss | Proto-Jabutí | Arikapú | Djeoromitxí |
|---|---|---|---|---|
| 1 | ABL, vir de lá | *kunĩ | kunĩ | kuni |
| 2 | açúcar, cana | *mεkɨ | mεkɨ | mεkidʒi |
| 3 | adicionar, COMIT | *pakə | pakə | pakə |
| 4 | afastar | *kokɨ | kokɨ | kʉki |
| 5 | água, líquido | *miru | mi | bziru |
| 6 | água, líquido | (*ɨ) | ɨ | i |
| 7 | agulha | *pudʒi | putʃi | pudʒi |
| 8 | algodão | *tʃamuj | tʃamuj | habzi |
| 9 | amarelo | *numuj | numu | bzinu |
| 10 | amendoim | *kumrε̃j | kumrəj | kumε̃, komε̃ |
| 11 | andar | (*kərεj) | kərəj | dʒεkirε |
| 12 | areia | kɨkɨra | nomarʉ | |
| 13 | aricuri, palha, côco verde | *urõ | ura | unõ |
| 14 | árvore, pau | *ku | ku | ku |
| 15 | aumentativo | *-tʃitʃi | -tʃitʃi | -tʃitʃi |
| 16 | avó | *kurε | kurε | kurε |
| 17 | avô | *tʃuta | tʃuta | hotõ |
| 18 | banco, esteira | *nĩpraj | nĩpraj | nĩpε |
| 19 | banhar | *tʃo | tʃo | -rʉ, hʉ |
| 20 | barriga | *prika | prika | pika |
| 21 | bater (timbó) | *prõ | pro | põ |
| 22 | batoque para o nariz | *nĩkoku | nĩkoku | nĩkʉku |
| 23 | beber | o | nõ | |
| 24 | beneficiário | (*εnɨ̃) | nə̃ | εni |
| 25 | boca | *tʃako | tʃako (nuku) | -rakʉ, hakʉ |
| 26 | bom | hãwi | mεdʒʉ | |
| 27 | braço, galho | *tʃapa | tʃapa | hapa, rapa |
| 28 | branco | mãõ | kənũrʉ | |
| 29 | brincar | *hãtõj | hãtəj | hõtõ |
| 30 | brinco | *nĩpɨkuj | nĩpɨkuj | nipiku |
| 31 | buchada, bucho grande | *nũtʃu | nutʃu | nõru |
| 32 | buraco | *-ko | -ko | -kʉ |
| 33 | cabeça | kaj | kuãka | |
| 34 | cabelo | kai | kuãhi, hi | |
| 35 | cabelo de trás | *kaw | kaw | kau |
| 36 | cabo | *tʃoko | tʃoko | -rʉkʉ |
| 37 | cacho de côco de aricuri | *mətajtʃu | mətajtʃu | mətεru |
| 38 | cachorro | kura | wa | |
| 39 | cajá | *urənĩ | urənĩ | urεnĩ |
| 40 | calango | *mrãjdʒi | mrãjtʃi | mε̃dʒi |
| 41 | caminho | *wɪ | wɪ | wikʉ |
| 42 | campo | *rεhi | rεtʃi | hεhi |
| 43 | caniço | *kunĩkurõ | kunĩkuro | kunĩkunõ |
| 44 | cansado | *tʃamə | tʃamə | -ramə, hamə |
| 45 | canta | *tʃua | tʃua | -ruwa, huwa |
| 46 | capemba, paxiúba | *kumε̃ | kumε̃ | kumε |
| 47 | cará | *mu | mu | mu |
| 48 | cará grande | *mutʃitʃi | mutʃitʃi | mutʃitʃi |
| 49 | carne | *nĩ | nĩ | nĩ |
| 50 | caroço de aricuri | *mətaj | mətaj | mətε |
| 51 | carrapato | *tʃitʃika | tʃitʃika | tʃitʃika |
| 52 | casca | *kə | kə | kə |
| 53 | casca, casca de noz, besouro | *kakə | kakə | kakə |
| 54 | castanha | *urə | urə | urε |
| 55 | cesto pequeno | *pupuka | pupuka | pupuka |
| 56 | chapéu | *kanũ | kanũ | kanõ |
| 57 | cheio | məj | dʒε(wi) | |
| 58 | chifre | nĩpəkojku | imεku | |
| 59 | chorar, cantar, gritar | *mõ | mõ | mʉ |
| 60 | chover | *rõko | roko | hõkʉ |
| 61 | chupar | *u | u | u |
| 62 | chuva | nãj | nipa | |
| 63 | cigarra | *piti | piti | piti |
| 64 | cinzas | *pitʃə (mrə) | pikəmrə | pitʃεkamε̃ |
| 65 | claro, luz | *praj | praj | pa |
| 66 | cobra | *mrãj | mrãj | mε |
| 67 | cobrir, tampar | *hεtʃəj(to) | hεkəjto | hεtʃε |
| 68 | colar | *m(.)rɨ̃(to) | mrə̃to | mĩrĩ |
| 69 | comer | *pu | pu | pu |
| 70 | comer | *ku | ku | ku |
| 71 | comprido | rεhə̃tʃi | kuritʃi | |
| 72 | contar, ensinar | *pamo | pamõ | pamʉ, pawʉ |
| 73 | coração | *mə(tutu)ka | məka | mətutuka |
| 74 | corda, envira | *tʃukə | tʃukə | -rukə, hukə |
| 75 | cordão para tanga | *unĩ | unĩ | unĩ |
| 76 | corte de cabelo, aba | *kuro | kuro | kurʉ |
| 77 | couro, pele | *kə | kə | kə |
| 78 | cru | *pɨ | pɨ | pi |
| 79 | cupim | *irε | irε | irε |
| 80 | curar, rezar | *wi | wi | wi |
| 81 | cutia | *təri | təri | tεri |
| 82 | dar | *ũ | ũ | õ |
| 83 | DAT | *ri | ri | ri |
| 84 | deitar | (*..rãj) | kõrãj | urε |
| 85 | dente | *tʃo | tʃokrihã | (-)rʉ |
| 86 | derrubar, roçar | *prõ | pro | põ, pũ, kiri |
| 87 | devagar | *hãt.j | hãtãj | hõtoi |
| 88 | dizer | tʃaroko | piru, rumə | |
| 89 | doer, doente, azedo, forte | *tʃomi | tʃomi | -rʉmi, hʉmi |
| 90 | dois | hεri | dʒεmu | |
| 91 | dormir | *nũtõ | nũtə̃ | nõtõ |
| 92 | em cima | *tʃutʃε | tʃutʃε | -rutʃε |
| 93 | enfiar, mudar roupa, inserir | *tɨ̃ | tə̃ | tĩ |
| 94 | escorrega-macaco (árvore) | *hawajtε | hawajtε | hawatε |
| 95 | esposa | *krajdʒi | krajtʃi | tədʒi |
| 96 | esposo | *krajtʃu | krajtʃu | təru |
| 97 | espremer líquido | *ɨmĩ | ɨmĩ | imĩ |
| 98 | esse | mwεhã, nihã | mupε, mε, nudʒu | |
| 99 | este | ãjhã | wε | |
| 100 | esticar, puxar, ajeitar | *tə(j)təj | tə(j)təj | tεtε |
| 101 | estrela | wirəwirə | bzirεbzirε | |
| 102 | estrela grande | warəwarə | kurawãtʃi | |
| 103 | eu | ihε, i- | hʉ, Ø | |
| 104 | farpas de flecha | *itʃopu | itʃopu | irʉpu |
| 105 | fêmea, mãe | *dʒi | tʃi | dʒi |
| 106 | ferver | *toto | toto | tʉtʉ |
| 107 | ficar em pé | tʃuε | tumĩ | |
| 108 | fígado | *mə | mə | mə |
| 109 | filho | *wikoko | wikoko | wikʉkʉ |
| 110 | filho, filha, filhote | *kraj | kraj | tə |
| 111 | flor | *tʃawa | tʃawa | -rawa, hawa |
| 112 | fluir, derramar, correr, jogar | *kuhi | kui, kutʃi | kuhi |
| 113 | fogo | *pitʃə | pikə | pitʃε |
| 114 | folha, espinho | *-nĩ | -nĩ | nĩ |
| 115 | formar, tecer, encostar | *pətʃa | pətʃa, pəa | pəra |
| 116 | frio | (kə)tʃitʃi | (dʒidʒirʉ) | |
| 117 | fumaça | tʃio | pitʃεnõ | |
| 118 | garra, unha | *nĩkətaj | nĩkətaj | nikətε |
| 119 | gavião | *pɨ̃jkuri | pə̃jkuri | pikuri |
| 120 | jenipapo | *mɪ | mɪ | mi |
| 121 | gongo de aricuri | *tʃanõ | tʃanə̃ka, hanə̃ka | hanõ |
| 122 | gongo pequeno, tapuru | *urɨ | urɨ | uri |
| 123 | gordura, banha | *tũ(ka) | tuka | tõ |
| 124 | grande | rukrε, tʃitʃi | tʃitʃi | |
| 125 | guardar, ter, botar, esconder | *dʒi | tʃi | dʒi |
| 126 | haste da flecha | *məku | məku | məku |
| 127 | homem | onə̃hε | tʃʉ | |
| 128 | inambu (geral) | *mɨkraj | mɨkraj | mitə |
| 129 | inambu relógio | *dʒui | tʃui | dʒui |
| 130 | ingá | *tʃumɨ̃ | tʃumə̃ | humĩ, homĩ |
| 131 | INSTR | *nə | nə | ə |
| 132 | INTENS | *wεhε | wεhε | wεhε |
| 133 | ir embora | *kũ | kũ | kõ |
| 134 | irara, papa-mel | *mεjmia | mεjmia | mεibzia |
| 135 | irmã (mais velha) | *tʃuhε | tʃuhε | huhε |
| 136 | jabuti | *mi.ku | miaku | bziεku |
| 137 | japu, rubixá | *(a)rimu | arimu | himu |
| 138 | jirau, moquém | *kamεkə | kamεkə | kamεkə |
| 139 | joelho | *mεpε | mε̃pε | pεpε |
| 140 | jogar, perder, cair, derramar | (*k..aj) | kuraj | kʉhi |
| 141 | lábios, cuspe | *tʃokə | tʃokə | -rʉkə, hʉkə |
| 142 | labrete | *tʃatɨj | tʃatɨj | hati |
| 143 | barro para potes e louça | *mr(.) | mrə̃ | mã |
| 144 | lamparina, vela, tocha, breu | *hãtʃə | hãkə | hõtʃεnõ |
| 145 | língua | *nu(ku)tə(rε) | nukutərε | nũtε(rε) |
| 146 | locativo | *-tʃε | -tʃε | -tʃε |
| 147 | lua | (*kupa) | kupa | kupa |
| 148 | lugar | *kutʃiprajka | kutʃiprajka | kutʃipaka |
| 149 | macaco prego | *mirə | mirə | bzirε |
| 150 | macaco sauim | *mihi | mitʃi | bzihi pikorʉ |
| 151 | macaxeira | *murε | murε | murε |
| 152 | maduro, amadurecer | *tʃu | tʃu | -ru, hu |
| 153 | mandar | *mətɨ̃ | mətǝ̃ | mətĩ |
| 154 | mão | *nĩ.u | nĩkaj, nĩku, niku | nihu, nĩhu |
| 155 | mascar | *pa | pa | pa |
| 156 | masculino | *tʃu,*tʃutʃi | tʃu, tʃutʃi | -ru, hutʃi |
| 157 | matar (à flechada) | konə | hi, hirokʉ | |
| 158 | matar (à pancada) | *t.mr. | təmrə̃ | tʉmi |
| 159 | meio | *mə | mə | mə |
| 160 | melada | *kanə | kanə | kanε |
| 161 | menina | *nũnɨka | nunɨka | nõĩka |
| 162 | mexer, remar, mistura | *kotʃu | kotʃu | kʉru |
| 163 | moer | *kũ | kũ | kõ |
| 164 | montanha, serra | kamə̃ | ʉri | |
| 165 | moquear | *rĩ | rĩ | nĩ |
| 166 | morder | *ku | ku | ku |
| 167 | morrer | pi | hahi | |
| 168 | mosquito, carapanã | *patʃĩ | patʃĩ | patʃĩ |
| 169 | muito | hεkumrã | hõta | |
| 170 | mulher | *paku | pakuε | paku |
| 171 | nadar | (ɨ)pri | iwa | |
| 172 | não | *mãj | mãj | mã |
| 173 | não é? | *nĩ | nĩ | nĩ |
| 174 | nariz | nĩnĩka | nĩkʉtε | |
| 175 | NEG, não | *tõ | tə̃ | tõ |
| 176 | noite | *patʃitʃu | patʃiu | patʃiru |
| 177 | NOM | *h. | -hã | hə |
| 178 | nome | *tõhĩ | tatʃi | tõhĩ |
| 179 | nós | *hi.., *hi- | tʃihε, tʃi- | hirʉ, hi- |
| 180 | novo | *kamu | kamu | kamu |
| 181 | novo | nutε (inan) | ||
| 182 | nuvem | *mε(ko) | mε | mε(kʉ (kʉ)) |
| 183 | olho | *hãka(rε) | hãkarε | hõka |
| 184 | orelha | (*nĩpɨ) | nipwaro | nĩpi |
| 185 | osso | *dʒi (ou *i) | tʃi, i | dʒi |
| 186 | outro, companheiro | *tʃanãj | tʃanãj | -rənε |
| 187 | ouvir | *mə | mə | mə |
| 188 | ovo | *(.)ε̃ | -rε̃ | dʒε |
| 189 | pamonha, comida | *nũ | nũ | nõ |
| 190 | pássaro | (ãmitʃi) | mitəitʃu | |
| 191 | pé | *praj | praj | pa, panĩkə |
| 192 | pedra | *kra | kra | ta |
| 193 | pegar, achar | *paj | paj | pε |
| 194 | peixe | (*minũ) | minũ | minõ |
| 195 | pele da casca, pêlo | *kəmõ | kəmõ | kəmʉ |
| 196 | pena | to | rari | |
| 197 | pendurar, amarrar | *tətʃəj | təkəj | tεtʃi |
| 198 | pequeno | mrəj | tə | |
| 199 | perder-se | *atõ | ata | ətõ |
| 200 | pesar, pesado | *kumɨ̃ | kumǝ̃ | kumĩ |
| 201 | pescoço | *poko | poko, (kopo) | kʉpʉ |
| 202 | pescoço | ruwaj | rεu | |
| 203 | pessoa | hikəmʉ | ||
| 204 | piolho | tao | tõdʒε | |
| 205 | poço | *kawiru | kawiru | kawiru |
| 206 | ponte | *mirukurõ | mikuro | bzirukunõ |
| 207 | ponto | *nĩnũ | nĩnũ | nĩnõ |
| 208 | porto | *mitʃakə | mitʃakə | bzirakə |
| 209 | pote, panela, vasilha | *wa | wa | wa, watĩ |
| 210 | pouco | *kokə | kokə | kʉkə |
| 211 | preto | kərɨo | miru | |
| 212 | pulmão | *mə(ki)rI | məkrI | məhiri |
| 213 | pupunheira | *onɨ̃ | onǝ̃ | ʉnĩ |
| 214 | pus | *tʃu | tʃu | -ru |
| 215 | que | hεwhã | hatʃimε | |
| 216 | queimar | *tʃə(..) | kənə | tʃεtu |
| 217 | quem | |||
| 218 | quente | *tʃə | kə | tʃε |
| 219 | querer | *iro | iro | irʉ |
| 220 | rabo | nĩtəj | u | |
| 221 | raiz | niri | rari | |
| 222 | rapé, tabaco, cigarro | *padʒi | patʃi, pai | padʒi |
| 223 | recipiente, capemba, bolsa | *təkə | təkə | tεkə |
| 224 | redondo | *ka | ka | ka |
| 225 | saber | *mə | mə | mə |
| 226 | salgar | *nɨ | nɨ | i |
| 227 | sangue | tʃo | kəi | |
| 228 | sapo | (*.ka) | uka | ʉka |
| 229 | seco | *karo | karo | kurʉ |
| 230 | seios, peito | *nunɨ | nunɨ | nowi |
| 231 | semente, caroço | *hã | hã | hõ |
| 232 | sentar | nõ | hunã | |
| 233 | sobrinha | *prõ | pra | põ |
| 234 | sol | *tõhã | təhã | tõhõ |
| 236 | tamanduá | (*patʃuri) | patʃuri | paruri |
| 237 | tatu | *tõw | taw | tõu, tãu |
| 238 | teiú, teju, tejuaçu | *tʃaurə | tʃaurə | haurε |
| 239 | temer | *pɨ | pɨ | pi |
| 240 | terra | *mĩ(ka) | mĩ(ka) | mĩ(ka) |
| 241 | terreiro | *miku | miku | miku |
| 242 | testículos | *nũ(.)ε̃ka | nũrε̃ka | nõdʒεka |
| 243 | tia | *dʒikũ(ro) | tʃikuro | dʒikõ |
| 244 | timbó | *tanãj | tanãj | tanε̃ |
| 245 | tirar, pegar | *hɨ̃j | hǝ̃j | hĩ |
| 246 | toco | *prajka | prajka | paka |
| 247 | todo (‘acabou’) | (*..tã) | hətã | bzitã |
| 248 | trazer, levar, ter, ser, vestir | *tə | tə | tε |
| 249 | tucum, corda de tucum | *nũrõ | nũrə̃ | nõnõ |
| 250 | um | tə̃jwε̃ | uitʃi | |
| 251 | umbaúba | *tõwkuri | tawku | tõkuri |
| 252 | urtiga | *nõ | nə̃ | nõ |
| 253 | urubu | *tõtõtʃi | tototʃi | tõtõtʃi |
| 254 | urucum | *kutʃamrəj | kuamrəj | kurami |
| 255 | vasilha | *məro | məro | mərʉ |
| 256 | veado | *kurɨj | kurɨj | kuni |
| 257 | velho | *rõjtʃi | rəjtʃi | nõtʃi |
| 258 | ver | *arã | arã | ənõ |
| 259 | verde | *kapɨ | kapɨ | kapi |
| 260 | verme, gongo | *-rε | -rε | -rε |
| 261 | vermelho | *nũr(ə̃)o | nũrə̃o | nõrʉ |
| 262 | vir (chegar) | *prəj | prəj | pε |
| 263 | voar | tʃopo | irariku |
Proto-Jabutí reconstructions by van der Voort (2007), as cited from DiACL with translated English glosses:[3]
| English gloss | Proto-Jabutí |
|---|---|
| kind of yam | *mu(rε) |
| sun | *tõhã |
| moon | (*kupa) |
| water (n); liquid | *miru |
| LOC | *(-)tʃε |
| NOM | *h. |
| BENEFICIARY | (*εnɨ̃) |
| classifier (skin) | *-kakə |
| AUGMENTATIVE | *-tʃitʃi |
| ABL | *kunĩ |
| DAT | *ri |
| to remove | *kokɨ |
| water, liquid | (*ɨ) |
| to squeeze liquid | *ɨmĩ |
| needle | *pudʒi |
| to hang (up), to tie (up) | *tətʃəj |
| clay for making pots and dishes | *mr(.) |
| INTENS. | *(-)wεhε |
| container, large leaf, bag | *təkə |
| bench, mat | *nĩpraj |
| belly | *prika |
| shell, nutshell, bug/beetle | *kakə |
| tooth | *tʃo |
| mouth | *tʃa-, *tʃako |
| arm, branch | *tʃapa |
| to play | *hãtõj |
| earring | *nĩpɨkuj |
| monkey species (Callithrix jacchus) (macaco sauim) | *mihi |
| robust capuchin monkey (macaco prego) | *mirə |
| hair on backside (?) | *kaw |
| way, path | *wɪ |
| field | *rɛhi |
| meat; flesh | *nĩ |
| classifier (meat) | *-nĩ |
| tick | *tʃitʃika |
| hole; classifier (hole) | *-ko |
| small basket | *pupuka |
| to cry/weep/sing/shout | *mõ |
| to suck | *u |
| to rain | *rõko |
| cicada | *piti |
| clear; light (n) | *praj |
| snake | *mrãj |
| calango (kind of lizard) | *mrãjdʒi |
| lizard genus (Tupinambis) | *tʃaurə |
| to cover | *hεtʃəj(to) |
| to give | *ũ |
| to take away, to get, to catch | *hɨ̃j |
| to eat; to bite | *ku |
| to eat | *pu |
| pamonha (traditional food), food; classifier (pamonha, food) | *nũ |
| COMITATIVE | *pakəj |
| to add; COMITATIVE | *pakə |
| to give orders, to command | *mətɨ̃ |
| to tell, to teach | *pamo |
| heart | *mə(tutu)ka |
| haircut, lap/flap | *kuro |
| to boil | *toto |
| termite | *irε |
| to heal/cure, to pray | *wi |
| agouti | *təri |
| finger | *nĩku |
| to keep/have, to put, to stash/hide | *dʒi |
| to lie (down) | (*...rãj) |
| son, daughter, cub, offspring | *kraj |
| son | *wikoko |
| niece | *prõ |
| to hurt; ill, sour/harsh, strong | *tʃomi |
| to sleep | *nũtõ |
| leaf, thorn; classifier (thorn) | *-nĩ |
| to stretch/pull/arrange | *tə(j)təj |
| liver | *mə |
| cord, rope | *tʃoko |
| string, cord | *tʃukə |
| song/singing (?) | *tʃua |
| breechcloth string | *unĩ |
| tucuma palm; rope made from tucuma palm | *nũrõ |
| arrow shaft | *məku |
| arrow splinter | *itʃopu |
| flower | *tʃawa |
| tree, log, stick | *ku |
| fire | *pitʃə |
| ashes | *pitʃə(mrə) |
| eye | *hãka(rε) |
| fat, grease | *tũ(ka) |
| aunt | *dʒikũ(ro) |
| to put/insert; to change clothes | *tɨ̃ |
| INSTR. | *nə |
| to go, to walk | (*kərεj) |
| tayra (weasel species) (irara, papa-mel) | *mεjmia |
| older sister | *tʃuhε |
| new, young | *kamu |
| blackbird genera (Psarocolius) (japu, rubixá) | *(a)rimu |
| jug | *məro |
| pot, pan, jug | *wa |
| walking palm leaf | *kumɛ̃ |
| peach palm | *onɨ̃ |
| kind of indigenous frame for grilling meat or fish | *kamεkə |
| to grill on a jirau | *rĩ |
| knee | *mε̃pε |
| tongue | *nu(ku)tə(rε) |
| female, mother | *dʒi |
| wife | *krajdʒi |
| grandmother | *kurε |
| manioc | *murε |
| hand | *nĩ.u |
| to chew | *pa |
| to kill (by blow) | *t.mr. |
| worm, larva; classifier (worm) | *-rε |
| young girl | *nũnɨka |
| to grind | *kũ |
| mosquito | *patʃĩ |
| woman | *paku |
| to bathe | *tʃo |
| NEG; no | *tõ |
| no | *mãj |
| bone | *dʒi, *i |
| night | *patʃitʃu |
| name | *tõhĩ |
| cloud | *mε̃(ko) |
| ear | *nĩpɨ |
| other; companion | *tʃanãj |
| to hear; to know | *mə |
| egg | *(.)ε̃ |
| male; father | *tʃu, *tʃutʃi |
| husband | *krajtʃu |
| grandfather | *tʃuta |
| foot | *praj |
| stone | *kra |
| breasts, chest | *nunɨ |
| skin, leather, bark; classifier (leather, skin) | *kə |
| body hair, down, hair | *kəmõ |
| little | *kokə |
| to throw, to lose, to drop, to spill | (*k...aj) |
| to get lost | *atõ |
| to weigh; heavy | *kumɨ |
| neck | *poko |
| peanut | *kumrε̃j |
| aricuri kernel | *mətaj |
| cluster of aricuri coconuts | *mətajtʃu |
| Brazil nut tree | *urə |
| aricuri; straw; green coconut | *urõ |
| well (spring) | *kawiru |
| bridge | *mirukurõ |
| door | *mitʃakə |
| tired | *tʃamə |
| we (1pl) | *hi..., *hi- |
| you (2sg/pl) | *a |
| lung | *mə(ki)rɪ |
| pus | *tʃu |
| to burn (tr. v) | *tʃə(...) |
| hot | *tʃə |
| round | *ka |
| classifier (round) | *-ka |
| lips; spit/saliva | *tʃokə |
| toad | (*.ka) |
| dry | *karo |
| seed, kernel | *hã |
| classifier (seed, kernel) | *-hã |
| to go away | *kũ |
| on (top) | *tʃutʃε |
| snuff, tobacco, cigarette | *padʒi |
| tamanduá | (*patʃuri) |
| tortoise | *mi.ku |
| armadillo | *tõw |
| to fear | *pɨ |
| land, earth | *mĩ(ka) |
| yard, square | *miku |
| testicles | *nũ(.)ε̃ka |
| all ('finished') | (*...tã) |
| claw, nail | *nĩkətaj |
| vulture | *tõtõtʃi |
| deer | *kurɨj |
| old | *rõjtʃi |
| to see | *arã |
| green | *kapɨ |
| red | *nũr(ə̃)o |
| to come (arrive) | *prəj |
| to come back/return | *m(.)rε̃hε̃ |
| to want | *iro |
| fish | *minũ |
| slowly | *hãt.j |
| reed | *kunĩkurõ |
| half | *mə |
| genipap fruit | *mɪ |
| "right?", "isn't it?" | *nĩ |
| hat | *kanũ |
| Brazilian tinamou bird (inambu relógio) | *dʒui |
| general term for the tinamou bird genus | *mɨkraj |
| cotton | *tʃamuj |
| place | *kutʃiprajka |
| big cará (kind of yam) | *mutʃitʃi |
| achiote | *kutʃamrəj |
| to salt | *nɨ |
| nettle | *nõ |
| tree species (Vochysia haenkeana) (escorrega-macaco) | *hawajtε |
| sticky | *kanə |
| arrowleaf elephant's ear (plant) (taioba) | *m(.)rε̃ |
| lamp, candle, torch; tar/pitch | *hãtjə |
| sugar, cane | *mεkɨ |
| to pour, to flow/run, to throw | *kuhi |
| yellow | *numuj |
| to stir, to row; mixture | *kotʃu |
| point | *nĩnũ |
| hawk | *pɨ̃jkuri |
| plug for the nose | *nĩkoku |
| small larva | *urɨ |
| aricuri larva | *tʃanõ |
| hog plum (tree) (cajá) | *urənĩ |
| fish poison plant (timbó) | *tanãj |
| to beat (fish poison); to knock/bring down | *prõ |
| stump | *prajka |
| tree species (Cecropia) (umbaúba) | *tõwkuri |
| to form/shape, to weave, to draw up | *pətʃa |
| ingá (tree genus) | *tʃumɨ̃ |
| to bring/bear | *tə |
| ripe, to ripen | *tʃu |
| necklace | *m(.)rɨ̃(to) |